کشکول، به عنوان یکی از ابزارهای دراویش، نمادی برجسته و اثری کاربردی و هنری است که قدمت آن در ایران به زمان پیدایش صوفیه)یا از دوران شاه نعمت الله ولی( یا حتی پیشتراز آن میرسد.
همزمان با روی کار آمدن صفویان -که نسب ایشان به شیخ زاهد گیلانی که خود یکی از برجسته ترین صوفیان و زاهدان زمان خویش بود میرسید این اثر هنری و آیینی بیش از پیش در جامعه ایرانی رواج یافت و معرفی شد و در دوران قاجار به اوج شهرت و کمال زیبایی و ظرافت رسید. کشکولها از پوست میوه کوکو دمر که در مجمع الجزایر سیشل در هندوستان میروید، به دست می آیند.
در هندوستان فقیران و مرتاضان از آنها برای نگهداری و خوردن آب و غذا استفاده میکردند. این آثار که به مرور از طریق مراودات صوفیان، زاهدان و عرفای ایرانی و هندی به ویژه در زمان شاه نعمت الله ولی به ایران آمد و رواج یافت.
شاید از دلایل رواج کشکولها این باشد که صوفیان و درویشان و فقرا از آنها استفاده می کردند( به دلیل عدم فساد پذیری غذا و آب در آنها) و همچنین وجود این باور که جنبه شفابخشی و معنوی دارد، یکی از ابزارهای صوفیان، درویشان و حتی فقرا گشت به گونه ای که در دوران قاجار کثرت درویشان و گدایان به همراه کشکول، یکی از مهمترین سوژه های عکاسان غربی شد. دوران قاجار، دوران اوج شهرت، کمال فن شناختی، زیباشناختی و ظرافت کشکول های درویشان و صوفیان بوده است.
▫️کشکولها از منظر جنس و شکل
نخستین کشکول ها از زمان پیدایش از جنس پوست میوه کوکو دومر بود. اما به مرور زمان و از زمان صفوی به بعد، کشکول ها هم در جنس و هم در شکل و فرم دچار تغییرات قابل توجهی شدند.
به گون های که در دوران قاجار که اوج رواج فرهنگ درویشی و صوفی مسلکی بود، کشکول هایی از جنس برنج، مس، مفرغ، فولاد و سنگ با انواع و اقسام تزیینات تولید شدند از نظر شکل نیز کشکول ها در ابتدا فرم هایی ساده و دهان های باز همچون پیاله داشتند ، اما با پیشرفت صنایع و تولید آثار فلزی توسط هنرمندان چیره دست،کشکول ها نیز از شکل و پرداخت ظریفانه، دچار تغییر شدند.
کشکول َ هایی با سر اژدها و یا دو سر اژدها در انتهای دهانه، نمونه هایی از فرمهای جدید کشکول بود. همچنین کشکول های استوانه ای یا عمودی نوع دیگری از این آثار بود که البته بیشتر در هندوستان رایج بود.
کشکول های چکمه ای شکل نوع دیگری از کشکول های دوره قاجار است همچنین نوع دیگری از کشکول ها به ویژه کشکول های فولادی وجود دارد که به شکل کشتی بوده و در انتهای دهانه به سر یک یا دو اژدها ختم میشود که این ویژگی (در اصل از چین اقتباس شده است ولی سابقه طولانی در نگارگری و فلزکاری ایران دارد) این کشکولها از دوران صفوی رایج گشت. (در دوره صفوی طراحی سر اژدها به عنوان بخش تزیینی در دو طرف بسیاری از کشکول ها کاربرد داشته است.
در دوران اسلامی و در روایت های عارفانه گاهی اژدها تمثیل و تصویری از زشتی ها یا موجودات دوزخی و نمایانگر عذاب گناهکاران است و زمانی نیز نمودار کرامات بزرگان صوفیه محسوب میشد.
▫️کشکولها از منظر فن (تکنیک)تزیینات
فرآیند و نوع نقش پردازی بر سطح کشکول ها، از طریق فنون مختلف صورت میگیرد. این فنون عبارت است از حکاکی، کنده کاری و برجسته کاری، مشبک کاری و نقاشی زیرلعابی. عمده ترین این فنون حکاکی، کنده کاری و برجسته کاری است و دو نوع دیگر به ندرت بر سطح کشکولها دیده میشود.
طبقه بندی کشکول ها از منظر نوع و محتوای تزئین ها
▫️کشکول حاجی عباس، موجود در مجموعه صدرالدین آقا خان
کشکول صدرالدین آقاخان به لحاظ زیبایی و نفاست، یکی از نمونه کشکول های برجسته در مجموعه ها و موزه های بزرگ دنیاست. مشخصات ساختاری و ظاهری این کشکول در جدول پایین آمده است. تزیینات نقش پردازی شده در این اثر، از نوع گیاهی و خط نگاره ای میباشد که بر زمینه فولاد صیقلی، صاف و ساده، نقش و نگاری شده است: به گونه ای که پیچک های اسلیمی و ختایی به همراه بند وغنچه ها به صورت زنده، پویا و دارای حرکت خودنمایی میکند.
در واقع تحرک تزیینات گیاهی و نوشتاری، حاصل از کنده کاری سطح زمینه و بدنه کشکول است. توان هنرمند در پرداخت و ظرافت کاری پیچک های اسلیمی و ختایی، نرمی و سیالیت این عناصر بر زمینه فولاد سخت، به گونه ای است که گویی بر زمینه قالی بافته شده است؛ واینکه هنر فلزکاری و قالی بافی از زمان صفویه به بعد از منظر الگوبرداری و بهره گیری از مضامین نمادین ملی و مذهبی، با یکدیگر ارتباطی تنگاتنگ داشته اند. نمونه بی نظیر این نوع از تزیین در بخش زیرین و کف کشکول و در قالب یک ترنج و دو سر ترنج، به خوبی نمودار است.
مشخصات ظاهری کشکول
بر روی بدنه، ترنج هایی بیضی گون و دایره گون(شمسه گون) به صورت نسبتا عمیق در زمینه ای طلایی رنگ کنده کاری وحکاکی شده است. در ترنج های بیضی گون که در زمینه ای طلایی رنگ مصراع های یک شعر شش بیتی و در درون ترنج های دایره گون رقم یا امضای سازنده آن با خط ثلث درشت، نقش پردازی شده است محتوای کتیبه های بیضی گون عبارت است :
این خبر بر جوهر ِ کشکول فولادی چه بود
قابل خاقان چین و زیب بزم قیصری
هر که خواهد چشمه خضر و حیات سرمدی
یا که جام جم طلبه ِ کار از کف اسکندری
نوش سرطرز کشکول از قدار دائمی
شهرتش دکان و شاهانش به عالم مشتری
در بالای کشکول و بخش جلو و عقب (عرشه کشتی) نقش هایی از پیچک های اسلیمی و شکل های گیاهی در زمینه ای حکاکی شده، نقش پردازی شده است. همچنین دهانه کشکول طلا کوبی شده است. این کشکول کفش مانند، یکی از نمونه های اعلای شناخته شده صنعت فلزکاری و به طورخاص کوفته گری به شمار میرود. قسمت های فوقانی و تحتینی ظرف منقوش به اسلیمی های تودرتو است و دور تا دور آن منقوش به کتیبه ای نقره کاری شده و محصور با نواری طلا کاری شده است که یک نقش اسلیمی ظریف آنرا دنبال میکند.
کتیبه بسیار بغرنج است، وزنی پیچیده دارد و فوق العاده فشرده است؛ به طوری که گاه حرفی که چندین بار در یک بیت تکرار میشود فقط یک بار نوشته شده است. در نتیجه در بسیاری موارد باید کل ابیات را بازسازی کرد ،گرچه مشخص نشده که کشکول برای چه کسی ساخته شده، با توجه به لحن ثنایی اشعار و ارجاعاتی چند به شاهان، بعید نیست که این ظرف برای خود شاه عباس درست شده است.
آنتونی ولش با توضیحات فوق، به این نتیجه رهنمون میشود که کشکول حاضر در زمان صفوی و به طورخاص برای شخص پادشاه شاه عباس ساخته شده است. نسبت دهی تاریخ ساخت برای آثار هنری به ویژه فلزی که در گذشته تولید شده است، همواره یکی از مواردی است که میبایست با احتیاط و رعایت جوانب مختلف در مورد آن اظهارنظر کرد. در ارتباط با کشکول مذکور علاوه بر ولش، جیمز آلن دیگر محقق حوزه در مورد تاریخ ساخت آن اظهارنظر کرده و بر هنر فلزکاری خالف ولش با ذکر دلایلی آنرا متعلق به دوران قاجار میداند.
وی معتقد است: اگرچه (فحوای) نوشته روی این کشکول نشان میدهد که این اثر در دوران صفویه و به طور دقیق تر در دوران شاه عباس اول ساخته شده است و همچنین مشخص شده که سازنده، فردی است به نام حاجی عباس که خود را پسر آقا رحیم زره ساز معرفی کرده است؛ اما این اطلاعات را باید با احتیاط زیاد بررسی کرد. چرا که یکی از شاخصه های هنر و صنعت فولاد کاری و فولاد سازی به ویژه در دوران قاجار فروش اشیای فولادینی بوده که فروشنده ادعا میکرده زمانی متعلق به فردی صاحب نام بوده است.
▫️منابع :
بررسی و تحلیل زیباشناختی کشکول های دوره قاجارمطالعه موردی:
بررسی کشکول حاجی‌‌عباس از مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان
