در این تحقیق درباره ی هنر میناکاری و یک جواهر باقی مانده از دوره قاجار ایران توضیح داده شده است .
تاریخچه ی میناکاری
هنر میناکاری برخاسته از ایران است و سابقه ی این هنر حدود ۴۰۰۰ سال پیش می‌رسد ، ولی رونق گرفتن آن از زمان صفویان بود و در دوره ی پهلوی به اوج می‌رسد امروزه هم بیشترین رونق خود را در شهر های اصفهان و تهران به خصوص در اصفهان دارد .
مردم عصر باستان از هنر میناکاری برای بیان اندیشه های اعتقادی و در ترکیب با هنر های دیگر مانند نقاشی، ملیله دوری ، سنگها یا فلزات قیمتی و الیاف زرین یا نقره ای استفاده میکردند.
کیفیت میناکاری در این دوره بسیار پایین بوده . تکنیک مورد استفاده در این دوره تکنیک حفره ای بوده که قدیمی ترین تکنیک میناکاری است. تزیین مینایی در این دوره بر روی قلاب کمربندها، دسته شمشیر ، حمایل ، کلاه خود ، جواهرات… صورت می‌گرفت .
در قدیم رنگ های که در میناکاری به کار میرفته از رنگ های طبیعی بوده است میناکاران برای تهیه رنگ قرمز از طلا ، رنگ سبز از مس و رنگ زرد از گل ماش استفاده میکردند.
روند میناکاری
کلیه ی صنوعات فلزی از جنس طلا، نقره ، مس، برنج و… که به وسیله ی لعاب سفید و یا رنگی پوشیده شده با رنگ های مختلف خط و نقوش توسط حرارت بر روی آن ایجاد شده باشد در زمره ی محصولات مینا کاری قرار دارد . اکثر ظروف زیر ساخت از جنس مس است و به ندرت نقره یا طلا است ولی نکته ی مهم در جنس زیر ساخت این است که فلز آن باید دارای خلوص بالا باشد و نقطه ی ذوب آن بیشتر از نقطه ی جوش رنگی باشد که روی آن قرار است کار شود .
میناکاری به روش های مختلفی کار میشود :۱. روش چکش کاری (بدون استفاده از قالب و با استفاده از انواع چکش میل قلوه ،انبر استفاده میشود ) ۲. روش خم کاری( ظرف را به دستگاه تراش متصل میشود و در حین چرخیدن ورقهی فلزی توسط میله ای با فشار ورقه را به روی قالب خم میکند.)
بیشتر ظروف بعد از ساخت و قبل از لعاب توسط دستگاه پرس و یا قلم زن نقش برجسته میشوند و بعد روی آن مینا کاری میشود . لعاب کاری هم به چند روش است : ۱. روش دستی یا دوغابی ۲. روش اسپری به وسیله ی پیستوله . البته روش دستی کیفیت بیشتری دارد ولی در روش پیستوله ای کار به حرفه ب بیشتری نیاز دارد و سرعت کار بیشتر و یک دست تر است .
جواهرات سلطنتی دوره قاجار
علاقه مندی شاهان قاجار به جواهرات سلطنتی باعث شده بود آن ها به خزانه و غنای آن توجه ویژه‌ای داشته باشند آقا محمد خان پس از پیروی بر شاهروخ به پناهگاه سایر گوهرهای نادر دست یافت و بدین وسیله جواهرات دربار قاجار را سروسامان بخشید.فتحعلی شاه بعد از آقا محمد خان جانشین آن شد و به آذربایجان لشکرکشی کرد و جواهرات سلطنتی که توسط یکی از سرداران شورشی ربوده شده بود باز پس گرفت .
در دوره قاجار آثار گرانبهایی در زمینه جواهر سازی،زیورآلات و گوهرهای قیمتی در خزانه سلطنتی گرد آوری یا ساخته شد.
از جمله مشهورترین این آثار میتوان به:
الماس دریای نور : این الماس صورتی رنگ برترین جایگاه را در میان جواهرات ملی دارد.دریای نور و کوه نور دو الماسی است که توسط نادر شاه در جنگ هند به غنیمت گرفته شدند. اما الماس کوه نور بعد از جنگ افغان ها به انگلستان منتقل شد .
تخت طاووس:
این تخت به دلیل نقش خورشید مرصع در ابتدا تخت خورشید نامیده شده است ،پس از ازدواج فتحعلی شاه با طاووس تاج الدوله به تخت طاووس شهرت پیدا کرد.این تخت به دستور فتحعلی شاه در سال ۱۳۱۶با طلا و جواهرات خزانه ساخته شده است .
تخت نادری :این تخت به دستور فتحعلی شاه ساخته شده است با ۲۲هزار سنگ و جواهر مرصع و مینا کاری شده است .
تاج کیانی :این تاج بعد از دوره ساسانی شبیه به آن ساخته نشده بود و به دستور فتحعلی شاه ساخته شده و به الماس،زمرد ،یافوت و مروارید آراسته است و به عنوان تاج پادشاهی قاجاریان استفاده میشد .
کره جواهرنشان: این کره به دستور ناصرالدین شاه و توسط۵۱۳۶ قطعه جواهر از مجموعه خزانه ملی ساخته شده بدنه این کره از طلای ناب است و ۳۴کیلو گرم وزن دارد . در این کره اقیانوس ها و دریا ها با زمرد ،قاره های آسیا و آمریکا و استرالیا با یاقوت و لعل ،ایران با الماس، اروپا با یاقوت ،افریقا با یاقوت سرخ و کبود و خط استوا با الماس نشان داده شده و شهر تهران نیز با یاقوت اورنگ زیب مشخص شده است .
یاقوت اورنگ زیب : یاقوت مشهوری که جز جواهرات نادری بوده است و در کره جواهر نشان به کار برده شده و به دستور ناصرالدین شاه پایتخت قاجار روی این کره با اورنگ زیب نشان داده شده .
الماس تاج ماه: قطعه ای الماس بادامی شکل و به رنگ سفید است این الماس تاج ماه در دوره سلطنت فتحعلی شاه در وسط بازوبند سلطنتی بازوی چپ قرار داشت و در اثری از غلام مهرعلی میرزا اصفهانی بر بازوی فتحعلی شاه دیده میشود.
گوشواره ی طلایی عهد قاجار
گوشواره ای از طلا با گل های مینا تزیین شده و پرندگانی بافته شده نمونه ای زیبا و با ارزش از هنر زیبا سازی در قرن ۱۹ میلادی می‌باشد این اثر هنری به عنوان یک شاهکار در دوره معروف به عصر ویکتوریا شناخته میشود . در آن دوره هنرمندان طیف گسترده ای از ابزار ها و مواد را برای ایجاد اثاری با جزئیات بالا و زیبایی های خاص به کار می‌گرفتند .
گل های مینا کا در طراحی این گوشواره به کار رفته اند نشانه از دقت و هنر دست ساز اثر دارد که با تزیین گل های مینا به ویژه جلوه های زیبا و زنانه دست یافته است این گل ها مزنواند از نماد های مختلفی مانند عشق ، شادی ، یا حتی نقش الهه های گیاهان و طبیعت باشند هر ذره ای از این گوشواره ممکن است داستانی خاص و هنری را با خود بیاورد . پرندگان نیز در این گوشواره نمادی از زندگی آزادی دارندذغنی ترین جز این گوشواره ها اغلب به شکل هوایی از طبیعت مانند گل ها و حیوانات تزیین میشود . پرندگان معمولا به عنوان نمادی از طبیعت ، انسانیت و الهه های فرازمینی به کار میروند نهدتنها نمادی از هنر و زیبایی بلکه نمایانگر ارتباط فرهنگی و تاریخی بین مناطق و ملت ها است این اثر هنری ترکیبی از زیبایی هنر میناکاری و نمادهای فرهنگی ارگینی سالواگو را در خود جسارت میدهد . در نهایت این گوشواره که هدیه ای ارزشمند از ارگینی سالواگو پادشاه دوره ی قاجار است سنگ نگاره از فرهنگ و هنر این منطقه را به نمایش می‌گذارد اهمیت تاریخی و فرهنگی این گوشواره آن را به یک اثر هنری جاودان تبدیل میکند که همچنین در دوران مدرن هم تحسین و توجه را به خود جلب میکند هم اکنون این گوشواره در موزه ی بناکی در آتن نگهداری میشود .
جواهرات و زیورآلات در پرده های نقاشی قاجار
زیورهایی که در نقاشی های دوره قاجار مورد استفاده قرار گرفتند عموما در پیکره های شاهان و شاهزادگان و امرا مشاهده می شوند. در مضامین بزمی و نیز پیکره های مردان و زنان دربار، علاوه بر آذین ادوات و ابزار، البسه نیز زینت یافتند در این پرده ها بانوان با لباس های فاخر و مخصوص جشن که مزین به انواع جواهرات و مروارید دوزی است ،ظاهر شدند.
نقاشی مکتب قاجار برای هر چه باشکوه تر نمایاندنه صاحب کار خود در پرده نقاشی ،از اشیاء گرانبهایی که فی نفسه مجلل بوده و محیط صاحب کار خود را احاطه کرده بودند ، استفاده میکند و این اشیاء و تعلقات شخص بیش از وجود خود او اهمیت پیدا می کنند.
در این نقاشی ها جواهر ، زیورآلات ، جامه های مجلل ،جنگ افزارها ، فرش ها و پرده های باشکوه و غیر هستند که احساس شکوه و عظمت را به بیننده القا میکنند .
اوج گرایش به نمایش جواهر و زیورآلات در پیکره هایی که از شاهان قاجار به ویژه فتحعلی شاه ترسیم شدند ،مشاهده می شود.از این نظر میتوان پس برد که هر چه جایگاه و موقعیت موضوعه پرده ی نقاشی بالاتر بوده است ،تجملات و زیورآلات بیشتری یا باشکوه تری در به تصویر کشیدن آن به کاربرده است.در مجموعه زیورآلات و جواهر به کار برده شده در پرده های نقاشی قاجاری را میتوان از نظر شکل و زمینه کاربردی آن ها به موارد زیر دسته بندی کرد :
نشانه های رسمی و حکومتی : این نشان ها که میتوانند بیانگر مدارج و مرتبت فرد باشند ، معمولا بر روی سینه نصب شده و با زیورآلات گران قیمت تزیین شدند .
نشان های قهرمانی و شجاعت: از آن جا که مقام دربار قاجار باید از نظر قدرت و شجاعت نیز سرآمد تلقی شود ،همواره با نشان های قهرمانی نظیر بازوبند و کمربند نشان داده میشود هر چند در سلیقه زیبا شناختی مکتب قاجار آنچه که به عنوان ارزش و معیار پذیرفته شده است ،تناسب چندانی با قدرت و قوت جسمانی ندارد و کمر های باریک ،اندام رعنا و آراستگی ظاهری بیشتر مورد توجه است ، اما با این وجود پیکره های نقاشی با ادوات قهرمانی که تزیینات چشمگیری نیز در آن مندرج است به چشم میخورد .
ابزار و سلاح های نبرد : برای نمایش دلیری و جنگاوری شخصیت های پرده های نقاشی که عموما شاهان ، شاهزادگان و درباریان هستند نشان دادن آن ها در هیبت نظامی با استفاده از ادوات نظامی نظیر شمشیر و خنجر و کمان و نظایر آن یکی از روش های رایج در این دوره است .میل هنرمند یا صاحب کار به تزیین اثر چنان است که آلات و ادوات رزم نیز در این پرده ها همچون سایر ابزار و ادوات پوشیده از زیور و زینت شده اند و کمتر وسیله ای برای رزم و خشونت را تداعی می کنند.
تاج : تاج پادشاهی همواره در نمایش قدرت و شوکت پادشاه نقشی اساسی داشته است و در این دوره قاجار نیز توجه خاصی به ساخت تاج های باشکوه شده است به گونه ای که نمونه ی مشابه آن از دوره ساسانیان به بعد مشاهده نشده است . شاهزادگان نیز از کلاه های جواهرنشان استفاده میکردنند .
تخت : دو تخت مشهور طاووس و نادری با توجه به تعداد جواهری که در ساخت آن ها به کار رفته است هر یک به تنهایی گنجینه ای از سنگ ها و گوهرهای قیمتی محسوب میشوند این دو تخت پادشاهی که بر پرده های نقاشی قاجار مورد استفاده قرار گرفته اند نشانگر قدرتند که در اختیار شاه قاجار است.
آذین گری پیکره های شاهان قاجار که در نقاشی این مکتب به یک روال هنری تبدیل شد در پیکره های فتحعلی شاه به وفور قابل مشاهده است .به عنوان مثال یکی از آثار مهرعلی فتحعلی شاه را با لباس سفید تاج سلطنت بر سر شامل بته جقه مروارید دوزه مزین به یاقوت و زمرد ، شمشیر جواهر نشان بر کمر ،تکیه بر اعصا ی بلند در دست راست نشان میدهد .نوع گرفتن عصا توسط دست و انگشتان اشاره به نماد تعبیه شده بر سر عصا دارد که هدهد خوش خوان را نشان میدهد که نشانه ای از سرورد خوش قدرت و عدالت برگرفته از خرد و دانش حضرت سلیمان را آرایه می دهد. بازوبندهای فتحعلی شاه که الماس درشتی به نام تاج ماه زینت بخش آن است در این تابلو دیده می شود.
منابع :
مجله ی ایران اسلام ۳۲,خرداد۷۹ _مرکز صنایع دستی اصفهان _. سایت بانک مقاله _ سایت نورمگز .مقاله کارکرد و جایگاه جواهر و زیورآلات در نقاشی های دوره قاجار بهنام زنگی _ تصاویر سایت نسیم بیت.
