نقش تركان سلجوقى در تاريخ هنر ايران به نحوى سامان يافته كه اغلب تاريخ دانان و متخصصين هنر، عصر حكومت آنان را اوج هنرهاى اسالمى ايران در طول چهارده قرن گذشته دانسته اند. اگرچه گستره ى امپراطورى سلجوقى از چين تا اندلس را در برگرفته بود، اما به سبب زندگى پيشين كوچ رويشان هنر قابل مالحظه اى نداشته اند.
در همين راستا مركزيت فرهنگى ايران در آن عصر باعث شد كليه ء خط مشى هاى هنرى خود را از ايران گرفته و با حمايت هاى خود آثار بسيارى در غالب معمارى، صنايع مستظرفه و… توليد و به سر حد كمال برسانند.
از جمله هنرهايى كه در اين دوره توانســته شــكوفايى عصر فرهنگى دوره ى سلجوقى را در هنر ايران به نحو شايسته اى در خود جاى دهد، فلزكارى بوده است. در اين دوره فلزكارى با قالب ايرانى- اسالمى اش در شهر هايي مانند هرات، مرو، اياالت خراسان قديم و همچنين، اصفهان به اوج خود رسيد. به نحوى كه شكوه آن را در مكتب فلزكارى خراسان مى توان بررسى نمود.
در اين نوشته به بررسي ويژگى هاى هنرى فلزكارى عصر سلجوقى، فلزات مورد استفاده، روش هاي متداول تزئين اشياء فلزي و بررسى و تقسيم-بندى گستره ى نقوش به كار رفته در آن پرداخته شده است.
فلزات مورد استفاده در عصر سلجوقي
فلزات عمده ى مورد استفاده درعصر سلجوقي همانند ديگر دوره هــا ي بعد از اســالم بودنــد. طال، نقره، مس، آهن، ســرب و قلع همگي توســط فلزكاران خاورميانه تا قبل از دوره ي اســالمي به خوبي به كار برده مي شــدند. فلزكاران دوره ي اسالمي تنها فلز (روي)را به صنعت فلزكاري اضافه كردند.
روي كه قبل از آن كم تر به شــكل آلياژ در آمده با مس، به عنوان برنج به كاربرده مي شــد، در اين دوره مورد توجه بسياري قرار گرفت و اشياى بسياري ساخته شده از آلياژ برنج مورد استفاده واقع شدند؛ زيرا در دوره ي اسالمي برنج جانشــين خوبي براي طال محسوب مى شد. فلــزات، معموال به شــكل آلياژها با هم تركيب مي شــدند كه متداول ترين آن ها برنج بود.
روش هـاي متداول تزئين اشــياى فلزي درعصر سـلجوقي
الف- روش قالبي: دراين روش، نقوش تزئيني كه در قالب شكل گرفته اند و غالبا نقوش هندسي و گاه كتيبه ها و… هستند، در
روند قالب ريزي بر روي شيء حك مي شوند. كيفيت كار در اين روش بــه دقت و توانايي شــخص صنعت گر و آلياژ مورد
اســتفاده بستگي دارد.
ب- قلم زني:خود به چند دسته تقسيم مي شود كه عبارتند از:
- برجسته كاري
- حكاكى
- مشبك كاري
- ترصيع
- سياه قلم
- ميناكاري
سینی آلب ارسلان
حسن كاشاني از هنرمندان فلزكار، نقاش، سراميكساز، نقارساز است كه در قرن پنجم هجري قمري و در عصر سلجوقيان در كاشان متولد و زندگي ميكرده است. حسن كاشاني صاحب چند اثر معروف است كه اولين سازهاش زينت بخش يكي از بزرگترين موزه هاي آمريكا در ايالت ماساچوست است.
موزه هنرهاي زيبا در شهر بوستون، سيني نقرهي قلمزني معروفي به نام “آلب ارسالن” يا “آلپ ارسالن” ، ساخته حسن كاشاني را نگه داري ميكند كه بنا به گفته پروفسور پوپ، اين اثر برجسته ترين ظرف نقرهاي سراسر دوره اسالمي است و مهم ترين اثر برجسته اي است كه از زمان سلجوقيان باقي مانده است. در سايت موزه هنرهاي زيبا بوستون نوشته شده كه اثر حسن كاشاني از يك مجموعه دار روسي كه به صورت شخصي اشياء خاصي را نگه داري ميكرده توسط وزارت امور خارجه آمريكا در سال 1992 ميالدي خريداري شده است
ترجمه متني كه در حاشيه اين سيني زيبا نوشته شده به اين صورت است: تقديم به برجسته ترين اعليحضرت، سلطان باشكوه، آلب ارسالن باشد كه خداوند سلطنتش را طوالني گرداند، به دستور ملكه عصر، ستاره بانوان ساخته شده توسط حسن الكاشاني در سال 459، همچنين در باالي اين اثر حاشيه ي كوفي يك جفت غاز روبروي يكديگر نقش بسته شده و پاهاي آن ها طوري محكم به زمين گذاشته شده كه در داخل زمين فرو رفته است.
هر يك انتهاي شاخهي مو طويلي را در منقار دارد. در قسمت پايين حاشيه دو بز كوهي بالداري است كه پاي آنها نيز در زمين فرو رفته است، همچنين در مركز سيني السلطان عضد الدين منظور آلب ارسلان حك شده است.
كتاب “صنايع ايران بعد از اسالم” در وصف اين اثر زيباي حسن كاشاني اينگونه بيان ميكند:
“اما يكي از مهم ترين و زيباترين آثار صنعتي نفيس فلزي ايران سيني نقره اي است. يكي از ملكه ها دستور ساختن آن را براي تقديم به حضور سلطان آلب ارسالن سلجوقي داده است و فعال در موزه ي صنايع زيباي شهر بوستون است”.
در كتاب “تاريخ صنايع ايران” نوشته ي دكتر “كريستي ويلسن” آمده است:
“بزرگ ترين ظرف نقرهي زمان سلجوقي سيني “آلب ارسالن” است كه عجالتا در موزهي صنايع ظريفهي بوستون قرار دارد. اين سيني هديه اي است كه ملكه به پادشاه تقديم نموده و تاريخ آن سه سال بعد از جلوس آلب ارسالن مي باشد. اسم شاه و ملكه
باتمام القاب آنان و اسم صنعتگر كه به حسن الكاشاني موسوم بوده با خط قشنگ كوفي به يك اندازه نوشته شده است.
شكل سيني مدور و پشت آن كامال ساده است و از نقرهي نسبتا نازک ساخته شده و شايد در اصل آن را براي اين ساخته اند كه توي ظرف ديگر يا روي پايه قرار داده شود. در داخلهي سيني و در وسط آن كتيبه اي بسيار عالي به خط كوفي حك شده و حاشيه
اي ترتيب داده است و زمينهي كتيبه طرحي است از گل كه داراي برگ هاي پنج پر و هفت پر مي باشد و نوک آنها پيچيده است.
اين طرح درصنعت سفال و تزيين عمارات آن زمان نيز دميده ميشود”.
ملكه صفيه خاتون، خواهر آلب ارسالن كه در سال 462 هجري قمري در هنگام ازدواج با شرف الدين مسلم بن قريش (از حاكامان به نام قوم بني عقيل و از خانواده هاي معروف عرب نژاد)اين سيني معروف را به او هديه ميكند ولي شرف الدين در جنگ با امراي سلجوقي كشته ميشود و در سال 478 هجري قمري با ابراهيم بن قريش، برادر اشرف الدين كه پس از سال ها زنداني بودن آزاد شده بود ازدواج ميكند، كه ابراهيم در همان سال حاكم ميشود ولي او هم در سال 486 هجري قمري كشته ميشود.
منبع:
مقاله فلزكـاري سلجـوقي هنرى اسالمى با هويت ايرانى نوشته مهدي رازاني و حميد رضا بخشنده فرد و اصغر توكلى
مقاله بررسي هنر فلزكاري در دوران سلجوقي نوشته باقر آيت اهلل زاده شيرازي
سينى نقره اى، با كتيبه اى به نام آلب ارسالن، قطر 141 سانتي متر
