چکیده
منسوجات بافته شده در دوران ساسانیان که آخرین مرحله هنر کهن شرقی است به لحاظ زیبایی بصری
نقوش نمادین و تزیینی
کاربرد رنگ و فن بافت از شاخصه های هنر ایران زمین به شمار می‌روند آوازه این منسوجات در جهان کهن بسیاری از تمدن ها از جمله تمدن های مجاور مانند بیزانس را به سمت وام گرفتن از نقوش این پارچه ها سوق داده بود .
در ان مقاله سعی شده تا پس از ترسیم پیش‌زمینه‌های تاریخی سیاسی و هنری و ارتباط امپراتوری ساسانی و روم شرقی با روش تاریخی تحلیلی و مقایسه ای به بررسی چگونگی تاثیر بافته های ساسانی بر منسوجات بیزانس پرداخت شود .
با وجود نمونه های باقی مانده از منسوجات ادوار مورد بررسی به ویژه دوره ساسانی مقایسه آنها نشان از تاثیر ژرف نقوش نمادین و تزئینی منسوجات ایران ساسانی بر منسوجات روم شرقی دارد .
اینکه با وجود اقتدار آیین مسیحیت را به عنوان دین رسمی این امپراتوری مفاهیم نمادین و نقوش مذهبی ایران باستان همچنان جلوه بخش هنری ایشان است خود نکته ای درخور تأمل است
واژه کلیدی
منسوجات ، بافته ابریشم ، نقش ، نقوش ، نماد ، مفهوم نمادین ، ایران ساسانی ، روم شرقی ، بیزانس
مقدمه
مهارت و ابتکار ایرانیان در هنر بافندگی از سابقه‌ای بس دیرین برخوردار است
حدود سه هزار تا تا سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد بافتن پارچه لطیف حتی با چرخ بافندگی معمول بوده است از بعضی نقوش ساغر های مفرغی لرستان که به سبک آشوری است طرح هایی روی پارچه لباس ها دیده می شود که ظاهراً کل آنها در خود پارچه بافته شده بود اما نظر عمومی بر این است که در این زمان روی پارچه ها را گلدوزی و ملیله دوزی می کردند .
هخامنشیان در بافتن پارچه های پشمی نرم و لطیف مشهور بوده اند نقوش کاشی های لعابی بناهای هخامنشی در شوش نمونه این پارچه های گلدار دیده می‌شود که قطعاً طرح آنها روی پارچه گلدوزی شده است اما شهرت هنر پارچه بافی ایران در دوره ساسانیان به اوج خود رسید وجود پارچه هایی با اشکال هندسی و نیز رواج بافته هایی با طرح های گیاهی حیوانی و انسانی پیچیده و مجلل در اواخر این دوران تکنیک نساجی بالا و وجود دستگاه های بافندگی بسیار پیشرفته را تایید میکند این مقاله با توجه به موقعیت هنر ساسانی به عنوان هنری ایرانی که در زمان خود به منزله پلی در حدفاصل تمدن های کهن آسیا و تمدن قرون وسطای اروپا قرار داشته است و به واسطه توانایی های خود قدرت تاثیرگذاری و نفوذ بر هنر اقوام مجاور را داشته است بر آن است که به سنجش تاثیر منسوجات ساسانی به ویژه دوران ساسانی متأخر به عنوان نقطه اوج و شکوفایی این هنر و منسوجات روم شرقی پیش و پس از تفکیک از منظر نقوش مورد استفاده در آنها پردازد و زمینه های این تاثیر و چگونگی آن را بررسی نماید
در نهایت با مطالعه تطبیقی و مقایسه نقوش سعی در بیان میزان ارتباط آنها و دلایل تاثیرپذیری هنر پارچه بافی بیزانس از منسوجات ساسانی را داریم
هنر و صنعت نساجی ساسانیان
هنر و صنعت نساجی در ایران باستان پس از تجربه ای در دوره ساسانی شکوفا می شود و طرح ها رنگ ها و نقش های مذهبی و ملی ایران بر بستر بافت ها جان می گیرد و به مظهری از هنر و اندیشه ایرانی تبدیل می شود.
شمن در بررسی این نقاشی دیواری ساسانی متعلق به نیمه اول قرن چهارم میلادی به دو سوار شکارچی اشاره میکند که یکی از آنها لباس بلند گلی سنگی در بردارد که با رگه های زرین بافته شده و دارای نقشه های لوزی شکل و به نوعی کاملاً هندسی است این خود کهن ترین سند تصویری درباره بافته های ساسانی است در زمان پادشاهان بعدی از جمله خسرو دوم این هنر پیشرفته شایانی کرد در دوره سلطنت وی ابریشم بافی بافت پارچه های کتانی پنبه ای پشمی و قالی به بالاترین حد خود رسید و هنرمندان در واقع ذوق بزرگان و سلیقه رایج دربار را در آثار خود منعکس می کردند.
هوارد ، مورخ مشهور فرانسوی می‌نویسد در زمان ساسانیان در شوشتر و بلاد دیگر خوزستان نوعی پارچه از پر مرغ ماهیخوار ، قو و کرک آن درست می کردند که پر بها تر این منسوجات و در لطافت و ظرافت بی مانند بوده است.
از سوی دیگر نوشته‌های مورخان قدیم درباره تخصص پیشه وران از شهرهای ایران در تولید پارچه هایی همچون حریر لطیف در اهواز ابریشم در شوش و نیز پارچه هایی در عسکر مکرم ویژه بادبان کشتی و سفر از ابریشم بافت می شده است و نیز کشفیات باستان شناسی حکایت از آن دارد که غرب آسیا در روزگار ساسانی نسبت به سرزمین چین در زمینه تولید منسوجات پیشرفته تر بوده است منسوجات ساسانی و آویزهای دیواری در منتها الیه غرب کشور گل فرانسه نیز می رفته و در آنجا مشهور و مورد ستایش بوده است بسیاری از این پارچه های ساسانی از عبادتگاه ها و مکان های مقدس مسیحی در اروپا و حفاری های باستان شناسی در محوطه هایی چون آستانا ، ترکستان ، پالمیر و دورا اروپوس و آنتی نوئه در مصر بدست آمده است .
منسوجات ساسانی و آویزهای دیواری در منتها الیه غرب کشور گل فرانسه نیز می رفته و در آنجا مشهور و مورد ستایش بوده است بسیاری از این پارچه های ساسانی از عبادتگاه ها و مکان های مقدس مسیحی در اروپا و حفاری های باستان شناسی در محوطه هایی چون آستانا ، ترکستان ، پالمیر و دورا اروپوس و آنتی نوئه در مصر بدست آمده است
نقوش بافته های ساسانی
سال ها امپراتوری بین دوران پادشاهی شاپور اول تا اوایل قرن پنجم میلادی دوران آرامش و رونق داخلی بود این امر موجب شکوفایی واقعی هنر و معماری شد که شکوفایی صنعت نساجی نیز بازتابی از آن است
در سده های بعد و با تولید ابریشم خام در داخل کشور صنعت بافندگی به اوج شکوهمندی خویش رسید یک نقاشی آبرنگ روی گچ از شوش متعلق به قرن چهارم میلادی یک شکارچی را در لباس بی آستین مزین به یک لوزی ساده که با استفاده از رشته های زرین نمایش داده شده نشان می دهد لباس بی آستین اردشیر دوم در نقش برجسته طاق بستان متعلق به قرن چهارم نیز تزیینات ساده هندسی را نشان می دهد در حالی که پارچه های نشان داده شده در نقش برجسته های طاق بستان مجموعه پیچیده‌ای مرکب از طرح های رمزی گیاهی و هندسی دارد
میتوان گفت این طرح ها برداشتی از طبیعت و یا برگرفته از مفاهیم دینی یا ادبی بود که همین امر در خلق نماد های پیچیده و رمزی که خود باعث جذابیت و خاص بودن طرح‌های منسوجات ایرانی میشد بسیار تاثیرگذار بود نقوش بافته های ساسانی را گاه موضوعاتی از قبیل نمایش شاه و یا بزرگان در حال شکار حیوانات وحشی جنگ و تشکیل می دادند که اکثر آنها در قاب بندی های دایره وار و یا هندسی که توسط گره هایی به هم می پیوستند محصور می شدند .
گاهی زینت جامه ها عبارت بود از لکه های ابر که اصطلاحاً آن را ابر نیکبختی گویند و برگرفته از آثار چینی است و گاهی گلهای چهار پر دارای ترکیب بندی شطرنجی گاهی هم در روی پارچه مروارید حقیقی دوخته اند بعضی پارچه ها را با تصویر حیواناتی مثل میش کوهی گراز مرغابی سیمرغ خروس تزیین کرده اند بعضی از نقشه ها به صورت مرکب طراحی می شوند مرغابی هایی که رشته های برگ لوزی شکل آنها را احاطه نموده اند و در فاصله آنها اشکال ستاره گل یا تاج مروارید دوزی قرار دارد
هنر و صنعت نساجی روم و بیزانس
اگر قول فلوروس تاریخ نگار لاتینی در سده نخست میلادی را باور کنیم
رومیان طی پیکارهای خود با پارتیان آن بیرق های ملیله دوزی با رنگ های تند اولین پارچه های ابریشمی بود که تا آن زمان می دیدند میل و رغبت به ابریشم در نخستین قرن پیش از میلاد در روم جای خود را باز کرد ابریشم ، تجملی فراتر از همه تجمل ها بود و در آغاز برای درست کردن لباس به کار نمی رفت قیمت گزاف ابریشم باعث شد که آن را به صورت زیور های کوچکی که ملیله دوزی و با ارغوان رنگین شده بود یا به شکل نوارهایی موازی بر جلوی ردا و یا به صورت لب دوزی تکه ای و گل نواری روی لباس بدوزند
هنر و صنعت نساجی امپراتوری روم شرقی
فروپاشی امپراتوری روم که با تجزیه اسمی آن به امپراتوری های شرقی و غربی در اواخر سده سوم آغاز شد پیامدهایی را در بر داشت . امپراتوری روم شرقی که عملاً ولی نه رسما در اوایل سده پنجم از امپراتوری روم غربی جدا شد امپراتوری بیزانس نام گرفت.
همسایگی دو قدرت بزرگ ایران و بیزانس باعث جنگ های بسیار میان آنها و به تبع آن انعقاد صلحهای مشروطه متعددی نیز بود یکی از دلایل کشمکش‌ها دفاع ایران از انحصار های اقتصادی و تجاری اش در مورد حق عبور ابریشم از خاور دور بود این چنین به مدت قرن‌ها مبارزه‌ای سرسختانه میان این دو قدرت بزرگ در گرفت تا این ماده اولیه بی جانشین را به بهترین بها برای خود به دست آورند اما ابریشم چینی در دست ایرانیان بود و رومیان مجبور بودند هر بهایی را که ایشان بطلبند بپردازند چرا که در بیزانس مصرف ابریشم بیش از پیش افزایش می‌یابد و و موقعیت مذهبی جدید راه های نوینی را برای استفاده از ابریشم گشوده بود .
با این وجود بیزانسی ها بیش از پیش خواهان پارچه های ایرانی بودند منسوجات بافته شده در بیزانس در اغلب موارد آنها را مورد تقلید قرار میدادند و گاه برخی نشانه های رومی وار از قبیله تزئینات خاص لباس رومی شرقی و یا چهره های روبرو با چشمانی دایره ای شکل را در آنها وارد می‌کردند .
وجود بدعتها ای در مسیحیت از قبیل نظریه نسطوریوس در ربع دوم سده پنجم میلادی باعث شد تا پناهندگان مسیحی در سایر کشورها خصوصاً ایران پناه بگیرند از آنجا که جایگاه اصلی مسیحیان در ایران شهر نصیبین یعنی کانون ایرانی ابریشم بود ؛ میتوان رابطه ای را میان هجرت بافته ها و در نتیجه نقوش ایرانی با این واقعه حدس زد در نتیجه هجرت این عده بود که غرب در نهایت به راز تولید ابریشم خام دست یافت اما به دلیل کیفیت پایین ابریشم تولیدی صنعت ابریشم بیزانس همچنان حریصانه در جستجوی ماده خام بیگانه بود .
نقوش بافته های بیزانس
بیزانس با آنکه در سیاست مربوط به ابریشم درست عمل نکرد و همچنان در برابر سد ایرانیان به عنوان دومین صنعت جهانی ابریشم پس از چین مستاصل مانده بود اما در تنوع تکنیک و بافت پارچه های زیبا و گام های بلندی را برداشته بود
ثاتیر ویژه ایران در هنر بیزانسی ، به واسطه قدرت برتر آن نسبت به سایر ممالک رقیب روم شرقی و جایگاه ویژه آن به لحاظ تشریفات درباری و نیز هنر های تجملی خصوصا ابریشم و پارچه بافی بود .
تنها موردی که تفاوت عمده ای میان نقوش بیزانسی و ساسانی محسوب می‌شود مربوط به پارچه هایی با موضوع مذهبی است چراکه هنر بیزانسی با اینکه صرفا یک هنر مذهبی نیست اما به نوعی هنری روحانی است که با دین مسیح پیوندی ناگسستنی دارد
تئودوره ، اسقف سیر
گزارش می دهد که در زمان او برخی سناتورهای مسیحی که تاریخ کامل زندگی مسیح را در جبه های خود بافته یا دوخته‌اند کم نبودند
نکته بسیار مهمی که در تغییر رویه هنری روم شرقی نقشی تعیین کننده داشت ، جنبشی معروف شمایل شکن ها بود که درگیری خانگی بر سر نمایش تصاویر در کلیساهای مسیحی در گرفت
طبیعی است که در فاصله زمانی و تحریم شمایل ، نقوش منسوجات بیش از بیش از پیش از ایران ساسانی وام گیرند .
از طرفی بسیاری از نقش مایه های نمادین و مذهبی ایرانی در رم مفاهیم جدیدی یافت مانند طاووس که در اصل از شگفتی های بهشت ایران برخاسته بود و رومیان را بابی مرد با بی مرگی سازمانی برابر کرده
و
مسیحیان آن را نشانه رستاخیز مسیح دانسته اند همچنین تاک ها و برگ مو های مورد استفاده در هنر ساسانی که به عنوان نمادی از درخت زندگی بودند در هنر بیزانسی معرفی سرچشمه خون رهایی بخش مسیح گشتند .
و اما مقایسه وجوه اشتراک نقوش منسوجات ایران و بیزانس را باهمدیگه در تصویر زیر مشاهده میکنیم :
ترکیب بندی منسوجات ایران ساسانی و بیزانس
ترکیب بندی را در منسوجات ایران ساسانی و بیزانس را باهمدیگه در تصویر زیر مورد بررسی قرار میدهیم :
دلایل تاثیر هنر نساجی ایران بر بیزانس
رومیان از دوران پارتیان خواهان منسوجات ایرانی بودند .
رسمی اعلام شدن آیین زرتشت در دوران ساسانیان بسیاری از مسیحیان به واسطه آزار های مذهبی به کنستانتینوپل پناه بردند این امر نیز به عاملی برای بسط و گسترش فرهنگ و بالطبع هنر ساسانی گشت . پذیرش رسمی آیین مسیحیت و استفاده از منسوجات گرانبها در مناسک مذهبی تزیین کلیساها دیوارپوش ها و کفن مردگان تقاضای کلیسا برای پارچه ها و بافته های نفیسه ساسانی را افزایش داد جنبش شمایل شکن ها و به تبع آن ممنوعیت استفاده از تصاویر و شمایل مقدسین دلیل دیگری برای توجه به مضامین و نقوش ساسانی که از دیرباز مورد توجه روم شرقی بود گردید .
پس از ظهور اسلام ، طراحی منسوجات در ایران و سرزمین های اسلامی نیز به نوعی از ایران باستان به ویژه ساسانیان تاثیر پذیرفت بنابراین میتوان گفت تبادلات فراوانی که در آن روزگار میان اعراب و بیزانس برقرار بود استفاده از میراث هنر ساسانی را برای مدتی طولانی در حیاط ساخت .
نتیجه گیری
با توجه به موارد بیان شده و مقایسه تصویری و ساختاری میان نمونه های به جا مانده از منسوجات دوران ساسانی و بیزانس به سهولت می توان مشاهده نمود که صنعت پارچه بافی ایران و به تبع آن نقوش پارچه ها و مضامین و ترکیب بندی آنها در زمینه های زیر بر هنر صنعت نساجی دانست تاثیر گذار است در زمینه ی نقوش باید گفت که اکثر نقوش بیزانس در پایه و بنیاد نقوش ساسانی هستند که گاه در قالب تکرار مجدد و گاه با اندکی تغییر در جزئیات
مانند
، طراحی لباس یا نوع چهره پرتاب پردازی نقشه ارابه رومی ، در تمدن بیزانس مورد استفاده قرار گرفته اند
به استثنای مضامین منحصر به نقوش منسوجات بیزانسی که ناشی از تفاوت های مذهبی (مسیحیت) و گاه اسطوره ای و قومی (مانند نقش هرکول) است , تمامی مضامین موجود در پارچه های ساسانی در پارچه های بیزانس ای نیز دیده می شود.
این تحقیق برگرفته شده از مقاله
“” بررسی تطبیقی منسوجات ایرانی ساسانی و روم شرقی بیزانس “”
فریناز فربود ، دکتر محمد رضا پورجعفر
فریناز فربود دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس تهران ایران
دکتر محمدرضا پور جعفر دانشجویار گروه شهر سازی دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس تهران ایران
تاریخ دریافت مقاله : 85/2/5
تاریخ پذیرش نهایی : 86/4/2
