قصرهای امویان

قصرهای امویان

عربها پس از فتح سرزمینهای تازه، اندک اندک به زندگانی مرفه روی آوردند و با ساختن قصر‌های مرتفع و فراهم آوردن کنیزکان و اسباب و اثاث نفیس و فاخر، به تقلید از پادشاهان گذشته دست زدند. در دوره خلفای راشدین در حجاز، قصرهای دو و سه طبقه ساخته شد. در دوره اموي، خلفا و امیران، برخی از قصرهای رومی موجود در دمشق و سایر نواحی شام را مورد استفاده قرار دادند و قصرهای فراوانی نیز خود بنا نهادند.

امروزه تمامی این قصرها از بین رفته اند و این به دلیل آن است که بنای این ساختمان‌ها از گل یا خاک پخته بود که نمی‌توانست در برابر عوامل طبیعی مقاومت کند. بخصوص که آب و هوای دمشق که اصولا مرطوب است. لذا بیشتر آنچه ما درباره این قصرها می دانیم، مطالبی است که در کتاب‌ها آمده است. در مآخذ آمده است که معاویه قصری ساخت به نام قصر الخضراء (كاخ سبز) که از نام آن می توان به رنگ تزئینات و نقوش آن پی برد.

از آنجایی که امویان اصالتا صحرانشین بودند و به‌تازگی از بیابانها به شهر آمده بودند، هنوز به بیابان عشق می‌ورزیدند. در نتیجه بسیاری از کاخهای قدیمی را که رومی‌ها قبل از اسلام به عنوان قلعه هایی برای جلوگیری از غارت بدویان ساخته بودند، مورد استفاده قرار دادند. طولی نکشید که امویان خود در بادية الشام و ناحیه شرق اردن به ساختن کاخ‌ها و حمام‌هایی دست زدند و در نتیجه در بناهای غیر مذهبی دوره‌ی اموی نظیر کاخ ها و حمام‌ها، تأثیر عناصر هنر بیگانه نظیر ایران و بیزانس مشهود است.

آنان همه ساله برای گذراندن ایام فراغت و آسایش خود به دور از هیاهو و گرفتاری‌های پایتخت و دیوارهای آن که گویی آنها را در حصاری محبوس می‌کرد و از دسترسی به افق‌های طبیعت لایتناهی که به آن عادت داشتند، باز می داشت، به این مناطق می‌رفتند. قابل ذکر است که هیچ یک از این کاخ ها به عنوان خانه دائمی حاکمان مورد نظر نبوده است، یعنی اردوگاه و منزلگاهی بودند برای استفاده ای کوتاه مدت که ممکن بود ساختمانی دائمی به عنوان عنصر مرکزی داشته باشند.

این کاخ ها به وسیله ی دیوارهای بلند شبیه دیوارهای قلعه های رومی با اختلاف کمی در بعضی از قسمت‌ها محصور می شدند، قلعه های رومی به وسیله برجهای چهار گوش، محکم و استوار شده بود در حالی که امويان برج های استوانه ای شکل می ساختند و بیشتر از عناصر معماری موجود در دیرهای بیزانسی پیروی می‌‎کردند و روش های معماری و تزئینات بسیاری را که در کاخ های ایرانی معمول بود، بر آنها می افزودند.

برج های نیم استوانه ای که در فواصل معین در دیوارهای خارجی قرار دارد، همراه با تنها ورودی برج و باروی آن چهرهای نظامی به بنا میدهد. شباهت چنین بناهایی با سبک معماری مسکونی رومی، موارد زیر را به نظر می آورد: پرهیز از تظاهر خارجی به کار گیری حیاط مرکزی برای وارد کردن هوا و نور و فضا به بقيه بنا و قرار دادن بخش های زندگی و دیگر اتاق ها در اطراف حیاط؛

عنصر رومی دیگری که در طرح این بناها مشاهده می شود استحکامات آن به ویژه پشت بندها و برجستگی های دو سوی ورودی اصلی است. این ویژگی نه از معماری مسکونی بلکه از معماری نظامی، احتمالا از قلعه های مرزی که ایالت عربی رومی را از تهاجمات اعراب بادیه محافظت می کرد سرچشمه می گیرد.

یکی از مشهورترین این قصرها که در نزدیکی تَدْمُر (پالمیر)کشف و آثار آن به موزه دمشق منتقل شد، قصر الحير شرقی و غربی است.قصر الحَيرغربی که بر سر راه دمشق و تدمر واقع است و آن را به دوره‌ی هشام بن عبدالملک نسبت می‌دهند نیز تأثيرات هنر بیزانس و ایران به خوبی مشهود است این کاخ زوج قصر الحَیر شرقی است که توسط هشام بن عبدالملک در ۷۲۷ م و به سبک معماری بیزانس ساخته‌شده‌است. برج‌های نیم استوانه‌ای آن در دو طرف راهرو، ستون‌ها و شکل‌های هندسی، منعکس کننده ترکیبی از معماری ایرانی، بیزانسی و عرب است.

قصر الحیر شرقی: كاروانسرا ، مسجد ، حمام ، خانه هاي اشرافي ، محل نگهداري حيوانات و اسطبل، محل كشاورزي ، كارخانه روغن كشي زيتون (زیتونه هشام) .در معماري اين قصر از معماري روم و بيزانس در ساخت حمام ها تقليد شده است. همچنين ستون‌ها و سر ستون‌هاي بنا مشابه بيزانس و يونان است اما گچبري هاي بنا و مجسمه ها مشابه هنر ساساني مي باشند .

قصرهاي دوره اموي معمولاً در خارج از پايتخت و شهر ساخته شده است وكاربرد چند منظوره داشته اند. اين قصرها داراي تفرجگاه و شكارگاه مي باشند . معماري آنها كاملاً مشابه قلعه هاي نظامي با برج و بارو وحصارهاي دفاعي ساخته شده است . قصر الحیر شرقی در نظر پژوهشگران به لحاظ آبرسانی و ساخت آن و نیز از حیث جامعه شناسی تاریخی سندی ارزشمند است.

 

قصر الحیر غربی:  در یکی از نقاشی های دیواری نقش الهه زمین در حالی که نیمه بدن آن درون دایره ای قرار دارد، به چشم میخورد. اطراف این دایره را عناصر تزئینی رومی مانند برگ‌های درخت انگور و حیوان – آدم که نزد رومیها به اسم «السنتاور» (سانتور) معروف بود فراگرفته است .

در تصویر دیگر سوارکاری را می‌بینیم که حیوانات را با تیر و کمان دنبال می کند و لباس های گران‌بهایی بر تن کرده و کمربندی به همراه تیردان بر کمر دارد. این سوارکار، ما را به یاد پادشاهان ساسانی منقوش بر سینی های نقره ای می اندازد. از چیزهایی که تأثیر هنر ساسانی را تأیید می‌کند، وجود دو رامشگر در بالای این تصویر است که نمونه هایی از آن روی سینی های ساسانی نیز وجود دارد.

بنابراین می توان گفت در تصویرهای این کاخ تلفیق روش های مختلف آشکار است. یکی دیگر ازآثار قصر الحَیر غربی، مردی ایستاده با تاجی بر سرو است که لباسی همچون لباس ساسانیان بر تن دارد.

در کنار تأثیر پذیری هنر کلاسیک رومی، پیروی هنرمندان از سبک های هنر ساسانی نمایان است.

حجاری‌های موجود در نمای پیشین قصر الحَیر غربی نشان‌دهندۀ  بازنمایی تاثیرات شرقی بر معماری امویان است. ارزان بودن و سریع الاجرا بودن این حجاری ها (گچبری‌ها) که در روزگار ساسانی متداول بود آشکارا در این اثر به چشم می‌خورد. ورودی موزه ملی دمشق یاد آور نمای پیشین و دروازه ورودی قصر الحیر غربی است.

 

قُصیر عَمرَه :

در شرق اردن نیز بقایایی از قصر کوچک عَمره برجاست. این بنا عبارت است از حمام و قصر کوچکی که به هنگام شکار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بنای این قصر به دورة ولید بن عبد الملک مربوط است و ساختمان آن مرکب است از تالار پذیرایی طویلی که دارای سه رواقی با سقف‌هایی استوانه ای شکل است.

در دو سوی منحنی کوچکی که به رواق میانی متصل می‌گردد، دو اتاق کوچک قرار گرفته که در دو سوی آنها حمامی مرکب از سه اتاق کوچک ساخته شده است. خرابی به نقوش و تزئینات دیوارها و سقف راه یافته، ولی آنچه باقی مانده، نشان می دهد که اشکال رسم شده بر سقف و دیوارها عبارت بوده اند از: تصاویر شکار، استحمام، اشکال رقاصه ها و نیز تصاویری نمادین و رمزی از الهه های: شعر، فلسفه، پیروزی و تاریخ نزد یونانیان و نیز مراحل مختلف زندگی از جوانی تا پیری، گنبد آسمان و برجهای نجومی. به گفتۀ اتینگهاوزن و گرابر به هنگام ورود به این قصر کوچک گویی به فضای تنگی از نمایشگاه نگار خانه هنری وارد می‌شوی.

در این قصر تصویر جالب توجهی وجود دارد؛ این تصویر ولیدبن عبد الملک را نشان می‌دهد که بر تخت نشسته و دور سر او هاله ای قرار دارد، بر بالای سرش سایبانی است و دو نفر نیز در کنار او هستند. بر طاق سایبان نیز نوشته هایی با خطوط کوفی به چشم می خورد. در تصویری دیگر، آخرین پادشاهانی که مسلمانان با آنان جنگیدند و مغلوبشان کردند،

مانند: شش شاه ( قیصر روم، رودریک، آخرین پادشاه گوتها، پادشاه ایران، نجاشی و …) را می توان دید. در این تصویر آثار هنر ساسانی عیان است. درحالی که سبک دیگر تصاویر کاخ، متأثر از هنر یونانی است. به همین دلیل است که مورخین ادعا می کنند؛ هنرمندانی که این تصاویر را کشیده اند، سوری و آرامی بوده اند، که با زبان و فرهنگ عربی و یونانی آشنایی داشته اند.

قصر المفجر (کاخ هشام):  قصری دیگر که آثار آن در آبادی المفجر در شمال اريحا  کشف شده و بنای آن به دوره هشام بن عبدالملک مربوط است نیز از جمله کاخ‌های اموی است. قصر المفجر مرکب از سه ساختمان بزرگ است؛ قصری برای سکونت، مسجدی برای نماز و یک حمام.

ورودی قصر بر برج مستطیل شکل عظيم و هول انگیزی استوار است که در اطراف آن نشیمنگاه‌هایی همراه با تکیه گاههای سنگی قرار دارد و درون آن با محرابهای کوچک منقوش به اشکال گیاهی تزئین شده است. بر فراز این ورودی طاقی قرار گرفته که همانند طاقهای اندلسی، خود شامل تعدادی طاق‌های کوچکتر، در درون طاقی بزرگ است. اما نقشه داخلی و تصاویر درون قصر از سایر کاخ‌های امویان تبعیت می کنند.

درون بنا عبارت است از: صحن چهارگوش روبازی که در چهار سوی آن بناهایی بردو طبقه ساخته شده اند و هریک مستقل از دیگری هستند. هریک از این بناها با رواقی پوشیده از طاق‌هایی که بر ستون‌هایی تکیه داده اند، از صحن داخلی جدا می شوند. اتاق‌‎های طبقه بالا با فسيفساء تزئین شده اند. آنچه قصر المفجر را از سایر کاخهای امویان متمایز می کند، وجود مسجد و نیز حمام بزرگی در خارج بناست. در مسجد، محرابی نیز ساخته شده است و در دو سمت آن اتاقهای مستطیل شکلی برای وضو و سکونت خادمان و مسؤولان نظافت مسجد قرار گرفته است.

حمام نیز عبارت است از : اتاق مستطیل شکلی که با فسيفسای رنگارنگی تزئین و ترتیب داده شده است. این حمام، از نظر اتاق‌های استحمامش، همانند حمام‌های رومی است که یک اتاق برای استحمام با آب گرم، یک اتاق برای استحمام با هوای گرم و اتاقی نیز برای مشت ومال دادن و روغن مالیدن به بدن دارد.

هریک از این قسمتها مجهز به آتشدان‌هایی برای گرم کردن آب و هوا، کانال‌هایی برای جریان یافتن آب و یا هوای گرم و نشیمنگاه‌ها و حوض‌هایی است. در اتاق کوچکی در پشت تالار اصلی حمام المَفجَر گُلی بزرگ در داخل یک گنبد با شش سر برجسته دیده می‌شود.

اطراف این گل را ردیفی از پرندگان (کبک) و چهار اسب بالدار که احتمالا نمادی کیهانی دارد در بر گرفته است. ارزش‌های تزیینی و زمینی آثار موجود در المفجر با چهار رقاص در لچکی‌های به خوبی می توان مشاهده کرد. از دیگر آثار باقی‌مانده از این قصر چهار پیکر شاهی است که معلوم نیست برای خلفا باشد یا نه، یکی از این پیکره‌ها شاهی است ایستاده بر روی پاستون همراه شیر که پوششی بلند بر تن و شلواری گشاد از نوع ساسانی بر پا و خنجر و یا شمشیری را در دست دارد.

ازجمله تزئینات قصر می توان به آنچه در اتاق کوچک گوشه ایوان بزرگ قصر قرار داد، اشاره کرد. بخشی از این اتاق فسيفسای‌کاری شده است که دارای تصویری است از درخت اناری که در یک سوی آن دو آهو در حال خوردن علفهایی سبز هستند و در سوی دیگر آن، آهویی قرار دارد که شیری درنده بر روی او پریده است. این اثر به گفته اتینگهاوزن و گرابر بهترین نوع موزاییک‌کاری دوره اموی است.

منگوله‌های دور قاب بند نشان از طرح پارچه‌ای است. پیشینۀ سبک شناختی این اثر را باید در اطراف مدیترانه پی گرفت ولی مضمون آن از مضامین کهن شرقی است. دیوارهای این اتاق و نورگیرهای آن مزین به گچبری‌هایی منقوش به شکل‌های گیاهی و هندسی است که پرندگان و حیوانات واقعی یا خیالی و رقاصه های نیمه لخت را نشان می دهد.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ قصرهای امویان اینجا کلیک کنید.

منابع:

تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلام- انور ارّفاعی

تاثیر هنر معماری بیزانس و ساسانی بر معماری دوره‌ی اموی،حسین تولایی خوانساری

هنر و معماری اسلامی- ریچارد اتینگهازن و الگ گرابر

 

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید