مسجد دمشق و قبه الصخره امویان
امویان
سلطنت امویان
پس از وفات محمد (ص) در سال ۱۱ ه/ ۶۳۲ م چهار تن از صحابه او از عربستان بر جهان اسلام حکومت راندند؛ پس‌ازآن، قدرت عالیه جهان اسلام به دست امویان، یا نخستین سلسله اسلامی، افتاد. امویان از یک خانواده تاجر پیشه ثروتمند مکی بودند که بسیار دیر و تا حدودی با فرصت‌طلبی سیاسی، اسلام را پذیرفتند. قدرت امویان با حکومت معاویه در سوریه در دهه سوم هجری، سده هفتم میلادی آغاز شد. معاویه بن ابوسفیان برای مدتی طولانی در زمان خلفای راشدین فرماندار شام بود.
او باسیاست درخشان خود در بین قبایل عرب و ممالک مفتوحه و نیز بهره‌گیری هوشمندانه از موقعیت‌های به‌دست‌آمده به‌سرعت یکی از حکام قدرتمند و توانمند اعراب در زمانه خویش گردید. او در سال ۴۰ ه ق / ۶۶۱ م رقیب عمده خود حضرت علی (ع) را از صحنه خارج کرد و خلافت را از آن خود ساخت و رهبری مسلمانان را بر عهده گرفت. معاویه مرکز خلافت را (که ابتدا در مدینه و سپس در کوفه بود) به دمشق منتقل کرد. او به وفاداری مردم شام اطمینان داشت. معاویه از دیرباز با مردم شام منافع مشترک ایجاد کرده بود. بازماندگان بلافصل و یا غیرمستقیم او از این تاریخ تا سال ۱۳۲ ه/ ۷۵۰ م، باوجود انقلاب‌ها و دگرگونی‌ها بخصوص در دهه ۶۸۰ م، برجهان وسیعی که عرب‌های مسلمان فاتح آن بودند حکومت راندند.
مسجد
در صدر اسلام با توجه به اینکه تعداد مسلمانان اندک و در اقلیت بودند، مسجد به شکل امروزی وجود نداشت و درواقع منزل پیامبر (ص) به‌صورت یک مسجد بود. که دارای بنای ساده بود. با گسترش اسلام و تشکیل حکومت اسلامی در مدینه اولین مسجد توسط پیامبر (ص) بنا شد.
مسجد به‌عنوان نمود هویت دینی و اجتماعی مسلمانان در تاریخ اسلام از اهمیت بسزای برخوردار بوده است، زیرا علاوه بر اینکه پایگاهی برای نشر فرهنگ و انتقال تعلیم و تربیت اسلامی بوده است به‌عنوان محلی برای مبارزات سیاسی و مناسبات فکری و فرهنگی در تاریخ اسلام نیز ایفای نقش می‌نمود. بدین خاطر همواره ساخت مساجد در سرزمین‌های اسلامی موردتوجه مسلمین بوده است که در ورای همین توجه، در طول تاریخ مساجد بزرگ و باعظمت در سرزمین‌های اسلامی ساخته‌شده است.
معماری و هنر هر سرزمین جلوه وسیعی از فرهنگ و تمدن آن است و در قلمرو مسلمان به‌ویژه در قرون نخستین، نمود معماری و هنر اسلامی در بنای مساجد متجلی می‌گردد. در این میان در عصر خلافت امویان از اهمیت بیشتری برخوردار است. زیرا بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مساجد واقع در قلمرو اسلامی ابتدا در زمان حکومت امویان و توسط خلفای اموی ساخته‌شده است که تا به امروز نیز برخی از آنان همچنان استوار و پابرجا باقیمانده است و علاوه بر کاربرد عبادی آنان، از میراث مهم و باارزش دنیای اسلام نیز به شمار می‌روند.
مسجد به معنای ” محل به خاک افتادن در برابر پروردگار ” است. به‌طوری‌که در قرآن در سوره توبه در آیه (۱۸) آمده است: مساجد خدا را تنها کسی آباد می‌کند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز را بر پا دارد و زکات بپردازد و جز از خدا نترسد؛ امید می‌رود آن‌ها از هدایت یافتگان باشند.” اولین مسجد در تاریخ اسلام در زمان پیامبر ساخته شد. مسجد در عصر پیامبر (ص) ساده و دربردارنده نمادهای کمتر از عناصر امروزه بوده است.
عمدتاً شامل شبستانی عریض و بزرگ، رواق، منبر، صحن و حوضی بزرگ برای وضو گرفتن بود. ولی باگذشت زمان و به‌تدریج نمادهای دیگر در معماری مساجد متجلی گشت ازجمله آن‌ها می‌توان به: مقصوره، گنبد، مناره و محراب اشاره کرد و اهمیت پرداختن به موارد ذکرشده در این است که آغاز ورود این نمادها در بافت و سبک معماری مساجد، در عصر خلفای اموی بوده است. مقصوره در زمان تسلط اموی‌ها بود که عنصری تازه‌وارد، به تزیینات مسجد اضافه گردید که عبارت بود از: جداری چوبی یا خشتی بود که منبر و محل عبادت خلیفه را محاط می‌کرد و دربرمی گرفت.
این جدار درواقع همان “مقصوره” است که به‌وسیله معاویه و یا مروان به مسجد اضافه‌شده است. گنبد، قبه پوششی است کوژ، نیم‌کره یا کاسه مانند وارونه که از خشت و آجر با ملاط گچ بر فراز ساختمان می‌ساختند. سیر تحول گنبد مشخص نیست. در سرزمین سومر، مردم خانه‌های خود را گنبدی و به‌وسیله نی می‌ساختند استفاده از گنبد، به هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد می‌رسد. گنبد در فرهنگ ایرانی دارای سابقه‌ی طولانی هست و کهن‌ترین آنان به عصر اردشیر اول ساسانی برمی‌گردد به دین صورت با ورود اسلام به ایران گنبد در معماری اسلامی و بافت مساجد رسوخ کرد.
مناره به معنای برج روشن یا برج نشانه و همچنین به معنای آتش گاه آمده است که آتش فروزان بالای آن یا فانوس آویزان بر فراز آن مسافران و راه‌گم‌کردگان را در شب راهنمایی می‌کرده است. مناره در پیش از اسلام در مذاهب مختلف با اشکال گوناگون ساخته می‌شد. و در مساجد اسلامی مانند: مسجد سامرا، با پایه گرد، مسجد ابن طولون در قاهره پایین آن مکعبی و بالای آن گرد و حلزونی است و منار مسجد قيروان همانند کعبه زردشت در نقش رستم ساخته‌شده است. در زمان ولید بن عبدالمَلک مناره‌ها به همین شکل ساخته می‌شد و ولی کم‌کم طرز استفاده از برج ها از این زمان به بعد تغيير کرد. در این مرحله اولین بار از مناره برای اذان گفتن و فراخواندن مردم به نماز استفاده شد. تاریخ ظهور مناره یا گلدسته را از دوره امویان می‌دانند.
محراب محور اصلی‌ترین بنای مذهبی اسلام، یعنی مسجد را تشکیل می‌دهد. نمازگزاران، آن را چون دریچه‌ای به‌سوی خدا در پیش روی خوددارند و هنرمندان در هر عصر ارزنده‌ترین عناصر هنری خود را برای تزیین آن به‌کاربرده‌اند محراب از فعل حَرب گرفته‌شده است، جنگ کردن، دشمنی و فاصله افتادن. محراب یعنی کسی که بسیار جنگجو است و گفته‌شده است، یعنی کسی که داری شجاعت و جنگاوری است. واژه محراب در قرآن به معنی پرستشگاه است و همچنین به معنای عبادتگاه است.
معرفی مساجد دوره اموی
مهم‌ترین مساجد دنیای اسلام به لحاظ زیبایی، هنر و معماری در عصر خلفای اموی ساخته‌شده که به چند مورد از آن اشاره می‌شود ازجمله:
پیش از اینکه فلسطین به دست مسلمانان قرار گیرد، در شهر بیت‌المقدس بر روی تپه‌ی که حرم- الشريف نام دارد معبدی از یهود بر پا بوده است. این تپه بنا به روایت یهودی صخره‌ای است که خداوند به ابراهیم فرمان داده بود تا اسماعيل (اسحاق) را در آنجا قربانی کند و نیز قبة الصخره با معراج معجزه‌آسای پیامبر از مسجدالاقصی (قرآن، سوره ۱۷ / آیه ۱) و عروج او از قبه به آسمان‌ها پیوند خورده است.
درنتیجه این صخره مورداحترام یهودیان و مسلمانان است. این مسجد در زمان عبدالمَلک بن مروان ساخته‌شده است. عبدالملک می‌خواست گرداگرد این صخره مقدس ساختمانی برای تجمع مردم و مرکز دینی مهمی که بیانگر عظمت دولت قدرتمند و غنی عربی نیز باشد، بنا کند به‌گونه‌ای که رونق و عظمت بنا و تزئین‌های آن از بزرگ‌ترین کلیساها و معابد سایر ملت‌ها چیزی کم نداشته باشد. طرح قبه الصخره شباهتی به طرح مسجد مدینه ندارد و شباهت آن به کلیسای ایاصوفیه بیشتر است.
قبة الصخره که بنای آن در سال ۷۱ ه ق/ ۶9۱ م در بیت‌المقدس به اتمام رسید. از نخستین آثار باقیمانده اسلامی و به‌احتمال‌زیاد نخستین دستاورد عمده هنری امویان است. تزیین بیزانسی و تاج و جواهرات ساسانی آن در میانه نقش‌مایه‌های گیاهی و آیات قرآنی نشان می‌دهد که هدف اصلی از ساخت قبة الصخره تأکید بر پیروزی اسلام بوده که دو دین توحیدی دیگر را تکمیل کرده است. حتی بعید نیست که قبة الصخره در نظر امویان مفهوم پرستشگاه سلطنتی دارد.
این بنا در موقعیتی عالی بر روی یک تختان مصنوعی برپاشده و خود تختان هم پاره‌ای از یک منطقه عظیم به نام حرم الشريف است. مسجد دارای گنبد مرکزی بزرگی است (حدود ۲۰ متر قطر و ۲۵ متر ارتفاع) که کاملاً در مرکز تختان قرار نگرفته و مرکب از دو پوشه چوبی (دوپوسته) است و قسمت بیرونی آن مطلاست و روی ساقه بلندی قرارگرفته است. در بخش فوقانی ساقه شانزده پنجره تعبیه‌شده است.
این گنبد بر روی چهار پایه مدور و دوازده ستون قرارگرفته است؛ هشت پایه هشت‌ضلعی و شانزده ستون، دو غلام‌گردش را در بخش مرکزی از هم جدا کرده است. به تعبیری صخرة مقدس را ساختمان مدوری که پیرامون آن را رواقی در برگرفته، احاطه کرده است. ستون‌های مرمری است و بیشتر سرستون‌های آن از بناهای کهن اقتباس‌شده است. سقف شیب‌دار هشت‌ضلعی در مجاور ساقه گنبد درست در زیر پنجره‌ها قرار دارد. بر بالای بام هشت‌ضلعی جان پناهی تعبیه‌شده است. مجموعه بنا از بیرون یک هشت‌ضلعی زیبا است که با ساختمان سایر مساجد اسلامی به‌کلی متفاوت است.
تزیین این عمارت بسیار غنی و پرمایه است. در زمان عثمانیان، کاشی‌های باشکوه ترکی بجای موزاییک و مرمر را در قسمت بیرونی بنا گرفت. ولی بخش درونی آن بهتر حفظ‌شده است. دیوارها و پایه‌ها پوشیده از مرمر است. بخشهای فوقانی پایه‌های سطح درونی طاق‌ها و پشت بغلی‌های طاقگان هشت‌ضلعی و پشت بغلی‌های بیرونی با فُسَيفِساء (موزاییک‌کاری) تزئین گردیده بود.
در تزیین موزاییک این بنا، که در مساحتی حدود ۲۸۰ مترمربع در یک بخش عظیم دست‌نخورده باقیمانده، تصویر هیچ انسان یا حیوان مشاهده نمی‌شود. آشکار است که مسلمانان در ابتدا تصور می‌کردند این نوع تزیین با بیان رسمی دین آن‌ها سازگار نیست. ولی موزاییک‌ها کاملاً تزیینی نیستند نقوش جواهر گون، انواع تاج دیده می‌شود یعنی نشانه‌های قدرت سلطنت در امپراتوری‌های بیزانس و ساسانی قابل‌مشاهده است. به عبارتی این تزئینات نشان می‌دهد که نمادهای تشریفاتی شاهانی که مغلوب اسلام شده‌اند، همچون نشانه‌های افتخار از دیوار عمارات خاص اسلامی آویزان بود.
در ضمن، نوشته‌ها هم در قالب کتیبه‌های طولانی بر روی موزاییک در زیر سقف هشت‌ضلعی‌ها با مفهوم تزیینی و نمادین پدیدار شده است: مفهوم تزیینی آن به این دلیل است که کارکرد حاشیه‌ای برای بقیه بنا داشته باشد؛ و مفهوم نمادین آن بدین سبب است که گرچه به‌سختی قابل‌رؤیت است، اما آیات قرآنی را که از مسیحیت سخن می‌گوید را در بردارد و این امر بر پیام اسلامی در یک شهر مسیحی تأکید دارد.
موزاییک‌ها علاوه بر نقش‌مایه‌های کهن شامل: نقوش برگ نخل، بال و گل‌های مرکبی است که منشأ ایرانی دارد، هستند. بدین ترتیب امپراتوری امویان ویژگی‌های تمامی نواحي مفتوحه را اقتباس کرد و آن‌ها را در هم آمیخت تا از این طریق واژگان هنری خاص خود را پدید آورد.
مسجد دمشق
این مسجد در مکان معبدی کهن که متعلق به الهه رومی، ژوپیتر بود، بنانهاده شده است. این معبد در سال ۳۷۹م در زمان امپراتور تئودوسیوس تبدیل به کلیسایی شد که به آن کلیسای قديس يوحنا (یحیی) می‌گفتند. در هریک از چهارگوشه این معبد، برج چهارگوشی قرار داشت. مسجد دمشق از شاهکارهای معماری اسلامی است که توسط ولید بن عبدالمَلک ساخته‌شده است.
او به معماری علاقه‌مند بود درنتیجه این کلیسا را از مسیحیان خرید و دستور داد مسجد مهم و باشکوهی در آنجا بنا کنند. کار ساختمان این مسجد در فاصله سال‌های ۸۸ تا ۹۶ ق. / ۷۰۷ تا ۷۱۴م. به انجام رسید. برای بنای مسجد کارگرانی از نواحی مختلف به دمشق فراخوانده شدند. گفته‌اند که امپراتور روم نیز در پاسخ درخواست ولید دویست تن از ماهرترین صنعتگران بیزانسی را به دمشق فرستاد که در کار ساختن مسجد مشارکت کنند.
مسجد دمشق دارای یک صحن است که از سه سمت باروهای آن بر روی چندپایه قرارگرفته و با ستون‌هایی متناوب محصورشده و چهارمین سمت آن قبله است که دارای سه راهرو پهن و موازی با دیوار جنوبی است و یک شبستان محوری عمود از وسط آن می‌گذرد.
راهروها، ستون‌های یکپارچه عظیمی دارند که از بناهای کهن گرفته‌شده است و بالای آن‌ها سرستون‌ها بزرگ کورنتی قرارگرفته، تمامی عناصر بنا عمدتاً از معماری سنتی سوریه نشأت گرفته است. در دیوار قبله چهار کاودیوار به نام محراب وجود دارد که یکی از آن‌ها آشکارا جدید است.
دو مناره این مسجد که در سمت جنوب بنا بر پایه برج‌های رومی ساخته‌شده، متعلق به دوره امویان است؛ مناره سوم بر روی مدخل شمالی پیش از سال ۳۶۴ ه./ 9۸۵ م. ساخته‌شده، ولی یقین نیست از دوره ولید باشد. یک بنای کوچک هشت‌ضلعی بر روی ستون‌ها در زاویه شمال غربی صحن که باز از دوران اموی است، خزانه نمادین و یا واقعی امت مسلمان بوده که به‌طور سنتی در مسجد اصلی شهر تعبیه می‌شده است. از چهار مدخل مسجد – که هرکدام در یک‌جانب قرارگرفته – مدخل جنوبی در کنار شبستان محوری، مخصوص خلیفه بوده و رابطه مستقیم با کاخ اموی داشته است.
سنگفرش مسجد از مرمر و دیوارهای آن به‌اندازه قامت یک انسان با سنگ‌هایی از رخام پوشیده شده بود. بالای سنگ‌های رخام نیز تزئیناتی از فُسَيفِسای رنگارنگ و طلایی وجود داشت که تنها بخش ناچیزی از آن‌ها در رواق غربی به‌جامانده است.
این تزئینات مجموعه‌ای از درختان بلندقامت را نشان می‌دهند که مابین آن‌ها قصرها و خانه‌هایی به چشم می‌آیند. مسجد اموی دمشق در طول حیات خود چند بار در آتش سوخته و هر بار پس از آتش‌سوزی در اصل بنا و تزئینات آن تغییرات و کم‌وزیادهایی صورت گرفته است.
شماری از نویسندگان متأخر تاریخ میانه در این موزاییک‌ها تصاویری از کل شهرهای جهان‌دیده‌اند و چند تن از پژوهشگران معاصر برخی از آن‌ها را خود شهر دمشق تفسیر کرده‌اند. بازنمایی‌های یک مکان خاص در هنر پیش از اسلام جایگاه خاصی داشت و موزاییک‌های دمشق را همانند موزاییک‌های قبة الصخره می‌توان به‌سادگی نمادی از فتوحات امویان برشمرد.
شاید هم هدف آن بازنمایی «مدینه فاضله الهی » بوده و این مفهوم از بازنمایی‌های کلاسیک و مابعد کلاسیک بهشت مایه می‌گرفت؛ ولی در اینجا تمامی موجودات زنده را حذف کرده است. مضمون یک منظره آرمانی را می‌توان با فضای اسلامی از بهشت ارتباط دانست.باید گفت هرچند مسجد جامع دمشق تا حدی متأثر از الگوی بیزانسی بوده است که این امر البته لازمه ارتباط امپراتوری اسلامی با ملل روم شرقی هست ولی سبک معماری مسجد دمشق در نوع خود بی‌نظیر و به‌طورکلی ارائه‌دهنده عناصر معماری اسلامی هست. بدین سبب است که در ساخت مساجد دیگر الگو قرارگرفته است.
منابع:
تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلام- انور ارّفاعی
هنر و معماری اسلامی- ریچارد اتینگهازن و الگ گرابر
درآمدی بر هنر و معماری مساجد امویان- مصطفی پیرمرادیان و زینب کریمی
برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید
6,000 تومانافزودن به سبد خرید
