هنر قرون وسطی در اروپا

هنر قرون وسطی در اروپا

تاریخ‌نگاران هزار سال بین پذیرش رسمی مسیحیت از سوی امپراتوری روم و رنسانس را عصر تاریکی نامیدند. آن‌ها این دوره را خلأیی بین عهد کهن کلاسیک و آغاز اروپای مدرن می‌انگاشتند. این ارزیابی منفی، که میراثی است برجای‌مانده از پژوهندگان اومانیست عصر رنسانس (نوزایی) در ایتالیا، امروزه با عنوان «قرون‌وسطی، یا سده‌های میانی» در توصیف این «عصر میانی» و هنر آن بیان می‌شود. هرچند، پژوهشگران امروزی خیلی وقت است که دیگر هنر اروپای قرون‌وسطی را هنری کم‌مایه یا نازل‌تر ارزیابی نمی‌کنند. برعکس، هنرمندان قرون‌وسطی شماری از بدیع‌ترین و زیباترین آثار هنری را در تاریخ جهان پدید آورده‌اند.

هنر قرون‌وسطای آغازین

هنر قرون‌وسطای آغازین (۵۰۰ تا ۱۰۰۰) در اروپای غربی ترکیب منحصربه‌فردی بود از میراث کلاسیک ایالات سابق شمال غربی روم، فرهنگ‌های اقوام غیررومی شمال کوه‌های آلپ، و مسيحيت. در طول قرن‌ها، گروه‌های جمعیتی مختلف ادغام شدند و به‌تدریج نظمی نوین جای آن چیزی را گرفت که زمانی امپراتوری روم بود، و درنهایت به تأسیس کشورهای اروپایی امروزی انجامید.

هنر اربابان جنگ

تاریخ‌نگاران هنر از طیف کامل هنر و معماری‌ای که اقوام ماورای آلپ در قرون‌وسطای آغازین به وجود آوردند اطلاعی ندارند. آنچه باقی‌مانده معرف جامعی برای آن دوران نیست و تقریباً فقط منحصر می‌شود به «نشان‌های تشخص» – سلاح‌ها و زینت‌آلات شخصی نظیر بازوبند و دستبند، انواع آویز، و سگک کمربند که از مقبره‌های مجلل و پرزرق‌وبرق به‌دست‌آمده است. پژوهندگانی که از پشت عدسی رنسانس به هنر سده‌های میانی می‌نگریستند، این «هنرهای خرده» را به این دلیل که دارای ابعاد کوچک، ماهیتی به‌ظاهر فایده گرا، و تزئینات انتزاعی بودند نادیده گرفتند، و همچنین به این دلیل که آفرینندگان آن اشیا این اندیشه‌ی کلاسیک را نادیده گرفته بودند که محور تلاش هنری باید بازنمایی طبیعت زنده باشد.

اما مردم قرون‌وسطا در دوران خودشان این اشیا را گنجینه‌های باارزشی می‌شمردند. این اشیا بر اعتبار صاحبان خود می‌افزودند و گواهی بودند بر منزلت کسانی که همراهشان دفن می‌شدند. در بیوولف، حماسه‌ی بزرگ انگلوساکسون، یارانِ قهرمان، قهرمان را سوزانند و خاکسترش را در گورتپه‌ی عظیمی مشرف‌به دریا قراردادند.

کشتی تدفین ساتن هو:  افسانه‌ی بیوولف هم‌چنین حاوی شرح تدفین فرمانروای جنگاوری است که جسدش را در کشتی‌ای مملو از سلاح و زره جنگی و اشیای تزئینی گران‌بها نهادند و به امواج دریای شمال سپردند. در ۱۹۳۹ باستان شناسان در ساتن هو، انگلستان، یک کشتی انباشته از گنج در گورتپه‌ای پیدا کردند.

این کشتی تدفین اگرچه منحصربه‌فرد است، نمونه‌ی اعلای سنت تدفین فرمانروایان بزرگ با اسباب و اثاثیه‌ی گران‌بها در قرون‌وسطای آغازین شمرده می‌شود. در میان اشیای باارزشی که یافته شد یک سگک کمربند زرین، ۱۰ قدح سیمین، ۴۰ سکه‌ی طلا، دو قاشق نقره قرار داشت که روی آن‌ها دو واژه‌ی «سائولوس» و «پائولوس» (نام های پولس رسول به یونانی پیش و پس از غسل‌تعمید) حک‌شده بود. قاشق‌ها به‌احتمال‌زیاد به گرویدن به مسیحیت اشاره دارند.

خارق‌العاده‌ترین چیزی که در ساتن هو پیدا شد یک جلدِ کیف پول مزین به میناکاری خانه‌بندی (یا مینای سیمی) بود. فلزکاران آن دوره، جواهرات میناکاری را به این شکل می‌ساختند که تیغه‌های مفتولی را از لبه‌ی پهنشان به زمینه‌ی فلزی لحیم می‌کردند، و سپس خانه‌ها را با سنگ‌های نیمه قیمتی، شیشه‌های رنگی و خمیر شیشه پر می‌کردند و در کوره می‌پختند تا به سنگ‌های قیمتی پر تلألؤ شباهت یابند. روی جلد کیف پول ساتن هو در ردیف پایینی، چهار گروه پیکره به شیوه‌ی میناکاری خانه‌بندی، به‌صورت قرینه چیده شده است.

دو گروه کناری هریک شامل مردی تمام‌رخ است که بین دو جانور نیم‌رخ ایستاده. این ترکیب سه نفره معادل تصویری سرگذشت حماسی عصری است که قهرمانانی مانند بيوولف به جنگ هیولاهای ترسناک می‌رفتند و بر آن‌ها پیروز می‌شدند. دو گروه وسطی دو عقاب را در حال حمله به دو اردک نشان می‌دهد. منقار محدب عقاب‌ها با منقار مقعر اردک‌ها متناسب شده؛ دو جانور چنان باهم جفت‌وجور شده‌اند که در نگاه نخست به نظر یک طرح انتزاعی متراکم می‌رسند. این امر در مورد نقش‌مایه‌ی مرد – جانوران هم صادق است.

بالای این شکل‌ها سه طرح هندسی قرار دارد. دو طرح کناری کاملاً خطی‌اند. طرح میانی نقشی درهم بافته است، که خطه‌ای آن تبدیل به شکل‌های جانوری پرپیچ‌وتاب می‌شوند. نقش‌های پرکار و درهم‌تنیده در بسیاری مکان‌ها و زمان‌ها دیده‌شده‌اند. اما در ترکیب نقوش در هم تابیده با پیکره جانوران خارج از قلمرو اربابان جنگاور قرون‌وسطی آغازیزن مرسوم نبود. درواقع فلزکاری با استفاده از انواع نقش‌های در همتنیدِ و سایر نقش‌مایه‌ها که به زیبایی با اشکال جانوری تلفیق‌شده باشند عمده‌ترین هنر قرون‌وسطای آغازین در اروپای غربی بود.

هنر هایبر- ساکسون

مسیحی سازی جزایر بریتانیا در سده‌ی پنجم آغاز شد. نودینان به‌سرعت در سراسر ایرلند و در بریتانیا و اسکاتلند صومعه‌هایی برپا ساختند. تاریخ‌نگاران هنر، نام هنری را که در دل این صومعه‌های جزایر بریتانیا  شکوفا شد را هایبرنو – ساکسون (ایرلندی – انگلیسی) نهاده‌اند. مهم‌ترین آثار هنری که از هنر هایبرنو – ساکسون برجای‌مانده نُسخ خطی مصور متعلق به سنت کلیسای مسیحی‌اند.

کتاب‌های عبادی در تلاش برای مسیحی کردن جزایر بریتانیا ابزارهای اصلی بودند؛ باعث تسهيل انتقال کلام خدا به عامه‌ی مردم عمدتاً بی‌سوادی می‌شد که به مجلدات پر ابهت راهبان با ترسی آمیخته به احترام می‌نگریستند. این کتاب‌ها کمیاب و گنجینه‌هایی بود که کتاب‌خانه‌ها، کتابت خانه‌ها و کلیساهای موجود در صومعه‌های قرون‌وسطای آغازین به‌دقت از آن‌ها محافظت می‌کردند.

یکی از مشخصه‌های بارز تذهیب‌کاری کتاب در هنر هایبرنو – ساکسون درج صفحاتی است که نه اختصاص به متن دارد نه به تصویر بلکه تزئین صرف است. لابه‌لای متن اوراقی گنجانده‌شده است که اصطلاح صفحات قالی وار نامیده می‌شوند، به پارچه شبیه‌اند و قاب‌هایی تزئینی‌اند که به نقش‌های انتزاعی و جانورگونه آراسته‌اند. بسیاری از این کتاب‌ها درعین‌حال حاوی صفحاتی‌اند که نقاش در آن حروف اول یک قطعه‌ی مهم از کتاب مقدس را بیش‌ازحد بزرگ کرده، به‌صورت نقش‌های تزئینی درهم‌تنیده درآورده است. این شیوه‌ی تزئین دست‌نوشته، شکل انتزاعی آرایه‌های شخصی اوایل سده‌های میانی را باسنت تصویری هنر صدر مسیحیت تلفیق کرد.)

کتاب کلز: بزرگ‌ترین دست آورد هنر هایبرنو – ساکسون کتاب کلز است، که تعداد بی‌همتایی صفحات تذهیب شده دارد، ازجمله صفحات قالی وار، شخصیت ها و روايات عهد جدید، و کلمات سترگ نمایی و زینت کاری شده‌ی کتاب مقدس را در بردارد. کتاب کلز از همان روزهای نخست در جعبه‌ای به ظرافت فلزکاری شده که روی محراب کلیسا قرار داشت، جایی شایسته‌ی یادگاری چنین ارزشمند، نگهداری می‌شد. صفحه‌ای که اینجا نمایش داده می‌شود. شروع داستان میلاد مسیح در انجيل قديس متي است. حروف آغازین نام مسیح به یونانی (خی -رو – ایوتا= XPI) حدودا تمام صفحه را اشغال می‌کند.

تذهیب‌گر کلمات مقدس را به نقش مکرری انتزاعی تبدیل کرده، و به معنای واقعی به کلام خدا زیبایی بخشیده است. نقش درهم بافته یادآور فلزکاری‌های قرون‌وسطای آغازین است، اما این درهم بافتگی که میناکاری خانه‌بندی را به یاد می‌آورد، انتزاعی ناب نیست. برای مثال، حرف rho به سر یک مرد ختم می‌شود، و در پای آن و در طرف چپ جانورانی را می‌توان دید. نیم پیکره‌های فرشتگانی بالدار در طرف چپ به چشم می‌خورد، که حروف آغازین اسم مسیح، و گویی خود او را، همراهی می‌کنند. با مشاهده‌ی دقیق بسیاری شکل‌های دیگر، انسان با حیوان، آشکار می‌شوند.

 هنر کارولَنژی

با تاجی که پاپ لئون سوم (۷۹۵م – ۸۱۶م) در روز کریسمس سال ۸۰۰م در کلیسای سان پی یِترو  بر سر شارل کبیر (شارلمانی) نهاد، (شارل کبیر از ۷۶۸م پادشاه فرانک‌ها بود) رسماً امپراتور روم شد. باگذشت زمان شارلمانی نخستین امپراتور مقدس (مسیحی) این امپراتوری شناخته شد.

درزمانی که اروپای شمالی هنوز در هرج‌ومرج به سر می‌برد، به پادشاهی فرانک‌ها، مقامی که از پدربزرگ و پدر خویش به میراث برده بود، استحکام بخشید و لُمباردها را در ایتالیا شکست داد. به‌این‌ترتیب او اروپا را متحد کرد و مدعی احیای شکوه و جلال امپراتوری روم باستان گشت. بر مهر رسمي او کلمات (احیای امپراتوری روم) حک‌شده بود. شارلمانی نام اش (به لاتین، کارلوس ماگنوس) را به سراسر یک دوره، یعنی عصر کارولَنژی، داد.

شارلمانی ستایشگر صادق دانش، هنر، و فرهنگ کلاسیک بود. یکی از طرح هایی که شارلمانی بسیار عزیز می‌داشت بازیابی متن اصلی کتاب مقدس بود، که در طول قرن‌ها نسخه‌برداری پر غلط کاملاً مخدوش شده بود. خود شارلمانی علاوه بر زبان فرانک‌ها، که زبان مادری‌اش بود، می‌توانست به‌راحتی به زبان لاتین سخن گوید و بنویسد. او هم‌چنین یونانی می‌دانست، و به هر نوع کتاب، مذهبی و غیرمذهبی، ارج زیادی می‌نهاد و تعداد بسیاری گردآورد و بانی تهیه‌ی تعدادی به‌مراتب بیشتر نیز شد.

اناجیل [1]لينداو

علاقه به اشیای تجملی سبک و قابل‌حمل که پیش‌تر در هنر جنگ‌سالاران اوایل قرون‌وسطا دیدیم در زمان شارلمانی و اخلاف او – همچنان به حیات خود ادامه داد. آن‌ها سفارش تهیه‌ی تعداد زیادی کتاب را دادند که مستلزم استفاده از مواد و مصالح گران‌بها بود، ازجمله جلد کتاب‌هایی که از طلا و جواهر و گاه مروارید یا عاج ساخته می‌شد. طلا و سنگ‌های قیمتی نه‌تنها حرمت «کلام خدا» را نگه می‌داشت بلکه یادآور اورشلیم مقدس هم بود. یکی از فاخرترين جلد کتاب‌های کارولنژی جلدی است که بعد به اناجیل لينداو افزوده شد.

این جلد طلا، که دریکی از کارگاه‌های سلطنتی شارل ، نوه‌ی شارلمانی، ساخته‌شده است، مسیح جوان را به سنت صدر مسیحیت نشان می‌دهد، که به صلیب کشیده شده اما به درد بی‌اعتنا است. اطراف مسیح را در و گوهر گرفته (نگین‌ها روی پایه‌ی چنگک‌دار نصب‌شده تا نور را تا جای ممکن درخشان تر جذب و منعکس کند و در ضمن مانع ضربه خوردن نقش برجسته‌ی ظریف فلزی شود). پیکره‌ی تندیس مانند چشم پیکره، که با چکش برجسته‌کاری شده است، هم به لحاظ اندیشه و هم به لحاظ اجرا به هنر کلاسیک تعلق دارد. این اثر التقاطی تنوع سبکی هنر قرون‌وسطای آغازین در اروپا را نشان می‌دهد.

هنر اوتویی

شارلمانی در نمازخانه‌ی قصر آخن خود دفن شد. امپراتوری او تا مدتی کمتر از سی سال پس از مرگ اش دوام آورد. وقتی پسر او لویی پرهیزگار درگذشت، پسران او شارل تاس، لوتار، و لوایی ژرمن – امپراتوری کارولنژی را بین خود تقسیم کردند. در ۸۴۳م، پس از نبردهای خونین، برادران با امضای معاهده‌ای سرزمین‌های فرانکی را به سه منطقه‌ی غربی، مرکزی، و شرقی تجزیه کردند، تقسیمی که از محدوده تقریبی کشورهای آتی فرانسه و آلمان و قلمرویی سوم خبر می‌داد که باریکه‌ای کشیده از هلند و بلژیک تا رم بود.

از اواسط سده‌ی دهم بخش شرقی امپراتوری پیشین زیر حاکمیت یک شاخه‌ی ساکسونی جدید امپراتوران ژرمن، که به اقتباس از نام سه تن از شهیرترین اعضای آن سلسله‌ی اوتویيان نامیده می‌شود، تحکیم یافت. پاپ در ۹۶۲م در رم تاج امپراتوری را بر سر اوتوی اول نهاد. این سه تن نه‌تنها فرهنگ و سنت دوره‌ی کارولنژی را حفظ کردند، بلکه به آن غنا بخشیدند.

صلیب پیکردار گرو: هنر اوتویی در پی احیای پیکره سازی یادمانی برآمد که بهترین نمونه‌ی آن تصلیبی است  که اسقف اعظم گرو سفارش داد و در ۹۷۰م به کلیسای جامع کلن اهدا کرد. این پیکره‌ی 188 سانتی‌متری مسیح که از چوب بلوط کنده‌شده و سپس رنگ و طلاکاری شده، برداشتی به‌شدت متفاوت را از منجی (عیسی مسيح) نسبت به آنکه روی جلد اناجیل لينداو  و تصویرپردازی صدر مسیحیت از مسیح جوان چیره بر مرگ دیده می‌شود، ارائه می‌دهد. مسیح ریشوی تصلیب گرو بیشتر شبیه به بازنمایی‌های بیزانسی از عیسی در عذاب است، هرچند با بار عاطفی بیشتر.

پیکرتراش، مسیح را شهیدی به‌غایت انسانی به تصویر درآورد. رشته‌های خون از تاج خار ناموجود، قطره‌قطره به پیشانی او می‌چکد. پلک‌ها روی‌هم افتاده، و چهره‌اش از درد به هم می‌پیچد. تن مسیح زیر وزن خود شکم‌داده است. عضله‌ها تا نهایت ممکن کش می‌آیند – عضله‌های شانه‌ی راست و سینه‌اش گویی در آستانه‌ی از هم دریدن‌اند. هاله‌ی پشت سر مسیح از رستاخیز پسین او خبر می‌دهد، اما عبادت‌کننده تنها می‌تواند درد او را احساس کند. تصلیب گرو نیرومندترین توصیف تصویری از رنج عظیم انسانی در قرون‌وسطای آغازین است.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ زندگی حضرت عیسی (ع) اینجا کلیک کنید.

منابع:

هنر درگذر زمان هلن گاردنر، فرس. کلاینر

[1] انجیل نام کتاب مقدس مسیحیان است که چهارکتاب است: انجیل متی، انجیل مرقس، انجیل لوقا و انجیل یوحنا. به این چهارکتاب اناجیل گفته می‌شود.

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید