حکومت عباسیان

حکومت عباسیان

حکومت عباسیان

حکومت بنی امیه در سال ۷4۹ میلادی (۱۳۲ ه ق) منقرض شد و خلافت به دست عباسیان افتاد. بر اثر طغيان و شورشی که در خراسان در مشرق ایران بوجود آمد، بنی امیه از بنی عباس که از اولاد عباس، عموی پیغمبر( عبدالمطلب)، بودند، شکست خوردند؛ اما یکی از بازمانده‌های بنی امیه به نام عبدالرحمن به اسپانیا فرار کرد و در آنجا خلافت غربی اسلامی را تأسیس نمود که تا سال ۱۰۳۱ میلادی (423 ه ق) ادامه یافت.

عامل براندازی حکومت اموی شورش‌هایی بود که بخصوص در عراق درگرفت. این شورش‌ها که گاه به وسیله افرادی جاه طلب برپا می شد، نتیجه ناتوانی رو به رشد اشراف عرب در سوریه و نیز تحولات اجتماعی، مذهبی و قبیله ای اعرب و مسلمانان غیرعرب در سرزمین‌های مفتوحه بود. امویان در ابتدا با آمیزه ای از تنبیه و تشویق (دادن امتیازهایی) توانستند بر اوضاع مسلط شوند، ولی در سال (۱۲۵ ه ق) ۷۴۶م.

پیمانی که بین گروه‌های ناراضی سرتاسر امپراتوری بسته شد، موجب ظهور شورشی عظیم در شرق ایران و نواحی دیگر شد. خلافت عباسیان رسما تا سال (۶۵۶ ه ق) ۱۲۵۸ م. به طول انجامید و در این سال بغداد به دست مغولان افتاد، تأثیر فرهنگی و هنری بغداد تنها تا سال (۳۲۹ ه ق) 9۵۰ م. باقی بود.

پیروزی بنی عباس در نتیجه کمک و اتحاد ایرانیان با دشمنان بنی امیه بود که در ضمن موجب برتری یافتن فرهنگ و تمدن ایرانی بر تمدن عرب گردید. از این پس افکار و عقاید ایرانی در عالم اسلام نفوذ بسیار یافت.

به دلیل انتقال حکومت به عباسیان، لاجرم بایستی از پایتخت جدید آنان نیز سخن بگوییم. در ابتدا خلافت با سَفّاح در کوفه بیعت کردند، او حَيرَه  را پایتخت خود قرار داد. ولی منصور(خلیفه دوم) آنجا را خوش نداشت و در پی یافتن مکان جدیدی برای ساختن پایتخت خود برآمد. او در جستجوی خود برای این کار به قریه بغداد در ساحل غربی دجله رسید و همین نقطه را برگزید.

این انتخاب بسیار موفقیت آمیز بود و پس از آن ویژگیهای مهم این ناحیه – که تا هم اکنون نیز باقی هستند – بر منصور آشکار گردید. این شهر در مرکز عراق و در ناحیه‌ای کشاورزی قرار داشت و راههای بازرگانی مهمی از آن می گذشت، دارای موقعیت استواری بود، بين نهرهای آب واقع شده و خوش آب و هوا بود.

بنی عباس شهر بغداد را پایتخت خود قرار دادند و بغداد مرکز فرهنگ و هنر اسلامی گردید و یکی از مدارس معروف فقه در آنجا بوجود آمد و بسیاری از تألیفات علمی و فلسفی یونان به زبان عربی ترجمه شد.

مأمون خلیفه عباسی مؤسسه ای علمی به نام “بیت الحِکمَه” در بغداد تأسیس کرد که دارای رصد خانه و کتابخانه بزرگی بود. در زمان هارون‌ الرشید بغداد یکی از آباد ترین شهر های جهان شد. المُعتَصِم عباسی (هشتمین خلیفه عباسی و از فرزندان هارون الرشید ) در شمال بغداد شهر سامِره (سامرا) را بنا کرد (120 کیلومتری بغداد) که مرکز هنر و صنعت گردید و از سال ۸۳6 میلادی (222 ه ق) تا ۸۹۲ میلادی (279 ه ق) مقر و مرکز خلفا بود و بعد از آن یک‌باره متروك شد.

خلافت عباسی در سده سوم ه ق و اوایل سده چهارم ه ق به کمال خود دست یافت .برتری فکری و فرهنگی عباسیان عراق براستی که غیرقابل رقابت بود، در میان ادیبان درخشان آن جاحظ، (جاحظ بیش از یک قرن زندگی کرده و نوشته‌هایی به روش علمی درباره گیاهان، جانوران، گیتاشناسی، پزشکی، کیمیا و روان‌شناسی داشت و در بین شاعران ابونواس (شاعر ایرانی عرب زبان و از بزرگان ادبیات کلاسیک عربی)، که ترجمه های فراوانش از آثار پهلوی، سریانی و یونانی قابل ذکر هستند.

بغداد

شهر بغداد در سال (۱۴۱ ه ق) / ۷۶۲ م. بر پا شد. منصور دومین خلفیه عباسی شهرش را دارالسلام (سرای سلامت یا بهشت) نامید ولی بعضی آن را مدوره (به دلیل نقشه دایره ای شکلش) نامیدند، اما نامی که برای آن باقی ماند، همان نام قدیم آن، بغداد بود، که تاریخنویسان در معنی آن اختلاف کرده اند. برخی آن را باغ خدا، برخی عطیه خدا و برخی نیز شهری که خدا آن را بنا نموده است، معنی نموده اند. بغ کلمه  «بغ» بمعنی بخشنده نیکی‌ها، روزی دهنده، بزرگ ، نیکوکار، و در اوستا بمعنی برخوردار از نصیب نیکو و بخشنده به‌کار رفته است. بغ + داد بمعنی خدا داده [عطیه  ملک].

چون فرض بر این بود که این شهر در مقام ناف جهان باید سبکی واقعا شاهانه داشته باشد، منصور برای تأسیس آن مهندسان را از سرتاسر جهان اسلام فراخواند. آجرهای ویژه‌ای تولید شد و پی ریزی شهر در ساعتی سعد که منجمان تعیین کرده بودند، شروع گردید. پلان آن کاملا مدور بود (با قطر حدود ۲۰۰۰ متر) نقشه شهر بغداد براساس روش جدیدی که در بنای شهرهای اسلامی به کار بسته می شد، تنظیم گردید.

یعنی شهر به شکل دایره ای بود که در مرکز آن قصر خلیفه و مسجد او واقع شده بود و محیط آن را خانه های فرماندهان و دولتمردان تشکیل می داد. پس از آن دیوارها را افراشته بودند. منظور از دیوارها، دو دیواری است که خانه های مردم و دکانهایی با دیوارهای حجیم قرار داشت. به احتمال زیاد کسانی که نقشه شهر بغداد را رسم کردند، تحت تأثیر مهندسین ایرانی قرار داشتند.

چهار خیابان دراز پوشیده از طاق تونلیها بغداد را به چهار ناحیه مساوی تقسیم می کرد که هر خیابانی با یک دروازه باشکوه دو طبقه و نظام پیچیده ای از طاقگانها و معبرها به بخش بیرونی آن یعنی خندق وصل می شد. شهر داری چهار دروازه دولنگه بود و ورودی‌های آن بیشتر نمادین بود تا نظامی؛ در حقیقت، سه در آن از شهرهای کهن آورده شده بود و از جمله یکی از آنها منسوب به سليمان بود. چهار دروازه به نامهای : دروازه کوفه، دروازه بصره، دروازه خراسان و دروازه شام بود. گفته اند که منصور دستور داد درهای ساختمانهای واسط را کندند و به بغداد آوردند.

در دل آن قصری و مسجدی برپا شده بود. (قصر منصور در مرکز شهر را قصر الذَهَب (= کاخ طلا) می نامیدند) از شواهد متون بر می آید که این مسجد فرقی با بناهای ستوندار پیشین عراق نداشت؛ در ضمن، این مسجد یک مسجد درباری بود. قصر در اطراف یک صحن و یک ایوان با شکل ناشناخته، و دو گنبدخانه، یکی بالای دیگری، آرایش یافته بود و از سنت ساسانی که در بناهای امویان، در سوریه و عراق، به کار رفته بود الهام می گرفت. در مرکز شهر گنبد بلندی وجود داشت به نام گنبد خضرا (گنبد سبز) که تندیس سواره ای با نیزه ای در دست بر بالای آن تعبیه شده بود.

مسئول نظارت ساخت بغداد به عهده شخصی به نام ابو حنیفه نعمان بود او از کارگزاران و گماشتگان خود به سختی حساب میکشید تا جایی کهاو را دوانیقی لقب دادند. دوانیق (یک ششم درهم)کوچکترین قطعه سکه های رایج بود و دلیل این نامگذاری آن بود که او از گماشتگان خود حتی درباره پولی چنین بی مقدار پرسش می کرد.

بغداد از دو جهت اهمیت داشت: اول، در جای خود منحصر به فرد بود و پلان آن با مفهوم کیهانی مرکز امپراتوری عالم تطابق داشت. شکل آرمانی آن فقط چند سال دوام آورد، زیرا به دلیل نیازهای اقتصادی، شهر به آن سوی دیوارهایش رانده شد و خلفا و شاهزادگان عمده برای آرامش و امنیت بیشتر کاخهای خود را در مرکز شهر ترک گفتند و در بیرون شهر اقامت گزیدند؛

دوم، برای ساخت کاخها ویژگیهای چندی از سنت معماری را، مثلا برای دروازه ها و تخت خانه گنبدی و نیز طرح کلی چهار دروازه ای را برای شرفیابی درباریان اقتباس کردند. بنابراین، شهر بغداد عباسیان در آغاز نوعی کاخ باشکوه شاهی بود نه یکی از مراکز غنی صنعتی، دیوانی و بازرگانی؛ وضعیتی که بعدها پیدا کرد.

تمامی خلفای عباسی تا زمان حمله مغول در (سال ۶۵۶ ه ق) ۱۲۵۸ م. بغداد را پایتخت خود قرار دادند  و این شهر بزرگترین شهر روی زمین در قرون میانه گردید و در آن امور و چیزهایی فراهم شد که در هیچ شهر دیگری فراهم نیامد. از آن جمله می توان به بزرگترین خلفا مانند هارون و مأمون و مشهورترین دانشمندان، ادیبان، هنرمندان، بازرگانان و صنعتگران اشاره کرد. بغداد درحقیقت مرکز تجمع تمامی آنچه از فرهنگ، تمدن، هنر و ثروت در سرزمینهای اسلامی یافت می شد، گردید.

سامرا

داستان سامرا یکی از دراز ترین و شگفت انگیزترین داستانهای شهرهاست. داستان صحرایی خشک که در عرض چند سال پایتخت دنیای اسلام شد. ولی با گذشت نیم قرن، ناگهان از رونق افتاد و رو به خرابی و ویرانی گذاشت.

یک قرن پس از بنای بغداد، فکر ساختن پایتختی جدید به ذهن معتصم خطور کرد. البته این فکر به خاطر نیاز به جای مناسبی به عنوان پایتخت نبود، بلکه به دلیل شکلگیری گروهی تازه در دولت بود. این گروه ترکهایی بودند که معتصم آنها را وارد سپاه کرده بود و اکنون زیادی آنها، بغداد را به تنگی انداخته بود.

ضمن اینکه این ترکان دارای روحیه ای خشن و مردم آزار بودند که اهالی بغداد را سخت به زحمت انداخته بودند. رقابت خطرناکی میان عناصر ترک، ایرانی و عربهای لشکر معتصم پدید آمد. همه این امور باعث شد خلیفه در پی یافتن جای جدیدی برای خود و یارانش برآید و حتی پیش از استقرار در سامرا – که در شمال بغداد در کنار دجله قرار داشت . در چند نقطه دیگر ساکن گردید.

نام سامرا بدون شک نامی قدیمی است. اگرچه بعدها در دوران رونق و شکوه آن مردم پنداشتند، این کلمه صورت تحریف شده عبارت ««سُرِّ مَن رأى» (شاد شد، هرکه آن را دید ) به خاطر زیبایی شهر بوده است. همانگونه که در دوران خرابی آن گمان کردند این واژه، تحریف شده عبارت «ساء من رأی» (دلگیر شد، هرکه آن را دید) است، که به دلیل ویرانی آن به کار رفته است.

مکان انتخاب شده برای ساختن این شهر بسیار نیکو بود. درست به خوبی و نیکویی بغداد. این ناحیه، ناحیه ای کشاورزی، بازرگانی و استوار بود که دقیقا در مرکز عراق و مملکت اسلامی قرار داشت.

معتصم در سال (۲۲۱ه ق)  ۸۳۶ م. کار نقشه کشی پایتخت خود را آغاز کرد. او کارگران، بناها و صنعتگران بسیاری از جمله آهنگران، نجاران و صاحبان دیگرحرفه ها را از تمامی نقاط گرد آورد. ابتدا قصر بزرگ خود را بنیان نهاد و قطايع را میان لشکریان پخش کرد. معتصم مکان بازارها و باغها را مشخص کرد ولی به دلیل ثبات اوضاع دولت توجهی به ساختن دیوارهایی برای محافظت از شهر ننمود. او جایگاه لشکریان و ادارات دولتی را از جای سکونت مردم جدا کرد.

وی سپس به آبادانی اقتصادی شهر اهتمام ورزید؛ در غرب شهر، کشاورزی را رونق داد؛ درختانی کاشت و کانالهایی حفر کرد. در پی جلب صاحبان حرفه ها و صنایع برآمد و بر وسعت بازارها افزود. از نقشه شهر و آثار به جا مانده از آن می توان دریافت که معتصم در تقسیم بندی محلات شهر، یک تقسیم بندی اجتماعی و نظامی را مدنظر داشته است به گونه ای که شهر در وهله اول اقامتگاه لشکریان و در مرحله بعد مرکز سکونت مردم عادی باشد.

یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان، اسامی کاخهایی را که معتصم و متوکل در سامرا بنا نهادند، آورده است که مهمترین آنها عبارت اند از: دارالعامه، بیت الخلافه، قصرالجوسق بر ساحل دجله و نیز کاخ لؤلؤ که درحقیقت زندانی سیاسی بود.

متوکلیه

متوکل در سالهای آخر خلافت خویش از دست ترکان به تنگ آمد. این بود که تصمیم گرفت برای رهایی از دست آنان به دمشق برود، ولی بعدا تصمیم خود را تغییر داد و در شمال سامرا، شهری متصل به آن، به نام متوكلیه بنا کرد. این چنین بود که سامرا پانزده کیلومتر دیگر در ساحل دجله امتداد یافت و خیابان مرکزی آن نیز به همین صورت ادامه پیدا کرد. در این شهر کاخهایی زیبا و شگفت انگیز ساخته شد، که یکی از آنها جعفری نام داشت.

در متوكلیه نمونه جدیدی از قصرها ساخته شدند که آنها را«حیری» می گفتند. این نمونه ها بعدها مورد تقلید قرار گرفتند. متوکل در شهر جدید دویست میلیون درهم هزینه کرد و در سال (۲۴۷ ه ق) ۸۶۱ م. به آنجا نقل مکان کرد و ادارات دولتی را نیز همرا، خود به آنجا منتقل کرد، ولی او چند ماه بعد کشته شد و مردم، متوكلیه را رها کردند و به سامرا بازگشتند. سامرا نیز پس از آنکه معتصم عباسی  در سال (۲۸۹ ه ق)/۹۰۱ م. به بغداد رفت، از رونق افتاد و اندک اندک از بین رفت.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ حکومت عباسیان اینجا کلیک کنید.

منابع:

تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلام- انور ارّفاعی

هنر و معماری اسلامی- ریچارد اتینگهازن و الگ گرابر

راهنمای صنایع دستی- س.م. دیماند

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید