کاخ‌های عباسیان
کاخ اُخَيضِر
کاخ اُخَيضِر که کمابیش با بغداد هم‌زمان است در جنوب غربی کربلا قرار دارد. پژوهشگران ساخت آن را به خانواده خليفه عباسی مربوط می‌داند و تاریخ آن را در حوالی سال ۱۵۷ ه ق / ۷7۸ م. ذکر می‌کند. این تاریخ تا حدودی منطقی است. جایگاه و جنبه قلعه گونه و محکم این کاخ، آن را در ارتباط با کاخ‌های امویان در سوریه قرار می‌دهد، ولی اندازه و مقیاس آن (با محوطه خارجی ۱۷۵ در ۱۶۹ متر) و بیشتر قسمت‌های ساخته‌شده آن کاملاً متفاوت است.
ساختمان کاخ اخیضر، به‌طور عمده، با گچ و سنگ و سقف اتاق‌های آن از آجر ساخته‌شده است. حصار عظیمی به شکل مربع گرداگرد بنا را فراگرفته است. چهارگوشه آن، برج‌های دفاعی دایره‌ای وجود دارد. در هر یک از اضلاع چهارگانه بنا نیز ده برج نیم‌دایره ساخته‌شده است. میان هر ضلع، دروازه‌ای وجود دارد که راهرویی آن را به محوطه داخلی کاخ متصل می‌سازد. دروازه شمالی دروازه اصلی کاخ است.
داخل حصار، کاخ دوطبقه‌ای وجود دارد که سالن‌ها، انبارها و بخش‌های دیگری را دربردارد. ساختمان کاخ، مستطیلی است، ضلع شمالی کاخ در موازات ضلع شمالی حصار قرار دارد و میان آن‌ها، راهرویی فاصله انداخته است. اضلاع و زوایای چهارگانه دیوارهای بیرونی کاخ نیز، به‌جز ضلع شمالی آن، دارای برج‌هایی است.
وسط این ساختمان، حیاط مستطیل شکلی قرار دارد که سه ضلع شمالی، شرقی و غربی حیاط با طاق‌ها و محراب‌های تزیینی، آراسته‌شده است. در ضلع جنوبی آن نیز ایوانی قرار دارد که دو طرف ایوان و هریک از اضلاع آن، ورودی‌هایی وجود دارد. این ورودی‌ها، به اتاق‌ها و سالن‌هایی باز می‌شود که به نظر می‌رسد بخش پذیرایی و تشریفات کاخ بوده است.
داخل ضلع شمالی بنا، اتاق‌های تاریکی وجود دارد که شاید انبارهای کاخ بوده است. در امتداد این اتاق‌ها، مسجد کاخ قرار دارد که به شکل مستطیلی است. این مسجد، دارای صحن کوچکی است. در دو ضلع غربی و شرقی کاخ نیز دو مجموعه ساختمانی وجود دارد که هر یک، شامل حیاطی در وسط و سه اتاق جنوبی و سه اتاق شمالی است.
در فن ساخت از شیوه‌های ساسانی بهره گرفته است. افزون بر این، کاخ اخيضر، بااینکه دلایل موقعیت و جایگاه آن همچنان در پرده ابهام مانده، بازنمودی از تداوم سنت بناسازی اشراف عرب در بیرون شهرهای بزرگ است.
جَوسَق‌الخاقانی
جَوسَق به معنای کاخ می باشد و چون ساخت آن به فتح بن خاقان، وزیر متوکل عباسی، نسبت داده‌شده به جوسق‌الخاقانی معروف گردیده است. چون معتصم در این کاخ مردم را به حضور می‌پذیرفت، آن را دارالعامّه نیز نامیده‌اند. جوسق‌الخاقانی را دارالخلافه، دارالسلطان، دارالمعتصم و قصرالمعتصم می‌خوانند.
بنای این کاخ، هم‌زمان با تأسیس سامرا (در شمال شهر سامرای فعلی قرار دارد )، به دستور معتصم در زمینی متعلق به مسیحیان که دیری نیز در آن قرار داشت ساخته‌شده است. این زمین به دستور معتصم خریداری‌شده و ساخت آن با فراخواندن هنرمندان و کارگران از شهرهای دیگر، آغاز گردید.
مساحت این کاخ، که بزرگ‌ترین کاخ دوره اسلامی در عراق بلکه در تمام جهان اسلام به شمار می‌آید، حدود ۱۷۵ هکتار تخمین زده‌شده که حدود ۲۱ هکتار آن زیربنای ساختمان‌ها و ۷۱ هکتار آن باغ بزرگی در محدوده حدفاصل بناها تا ساحل دجله بوده است.
درواقع، اندازه عظیم این کاخ شاخصه اصلی آن است. نقشه هرتسفِلد این واقعیت را آشکار می‌سازد که معمار آن تا چه حد عاجز از خلق مجتمعی در این مقیاس بوده است. در عوض، بنا ترکیبی از عناصری است که به‌طور منفرد زیبا هستند، ولی تأثیرگذاری کامل آن به دلیل پیوستگی نامناسب، معبرهای بد، محورهای واگرا و ارتباطات غیر کافی ضایع‌شده است. بعضی از قسمت‌های کاخ به‌طور ناراحت‌کننده‌ای درهم‌فشرده شده و سایر قسمت‌های آن به‌طور غیر لازمی فراخ و گشاد شده‌اند؛ بعضی به هر سو باز هستند.
دیگر بخش‌ها نظیر دیوار شمال حرم یا خزانه – علیرغم این‌که در داخل دیوار کاخ قرار دارد، به‌شدت برخوردار از استحکامات شده‌اند. از تمام مجموعه بوي تجديدنظرهای بعدی در آن به مشام می‌رسد برای مثال قرارگیری اتفاقی سه مسجد کوچک در نقاط مختلف کاخ. احتمالاً بخش‌های خارجی که رو به‌سوی شمال و جنوب دارند، بعداً اضافه‌شده‌اند.
امروزه فقط باب‌العامّه (نمای پیشین مشرف بر دجله) در جانب غربی کاخ باقیمانده که تنها ورودی رسمی کاخ بوده و ساخت یک ورودی برای کاخی به این عظمت، نشان‌دهنده نوعی وسواس امنیتی است. این مدخل دارای سه ایوان با طاق تونلی و ارتفاع تقریبی دوازده متر است. ایوان میانی، که کمی بلندتر است. در پشت آن، در و پنجره‌ای در بالای آن، قرار داشته و قوس تیزه‌ای جلوی آن روی ستون‌های تو کار قرارگرفته است.
دو ایوان جانبی و فضای پشت قوس جلویی آن‌ها با نیم گنبدی که بر گوشواره‌هایی قرارگرفته پوشیده شده است. نور ایوان‌ها با روزنه‌هایی در دیوارهای پشتی تأمین می‌شده است. ایوان مرکزی مخصوص بار عام و دو ایوان جانبی ویژه محافظان بوده است. مدخل باب‌العامه با سه دروازه، همانند دروازه‌های رومی یا نمای کاخ‌های پارتی می‌ماند. به عقیده برخی، معماری این كاخ، مانند دیگر بناهای دوره عباسیان، متأثر از معماری ایرانی و بناهای سلطنتی آن است.
قصر العاشق
قصر العاشق ثابت می‌کند که معماران سامرا معماری کاخ‌ها را تا حد غیرقابل‌انتظاری پیشرفت دادند. این پیشرفت را باید مدیون معماری موسوم به على بن یحیی بن ابی منصور دانست؛ چون وی معمار کهنه‌کار پرتجربه‌ای بود که توسط سه خلیفه قبلی به کار گرفته‌شده بوده است. اندازه‌های خود کاخ ۱۴۰ متر در ۹۳ متر است، درنتیجه با تناسب سه‌به‌دو تطبیق می‌کند.
قصر العاشق بر فراز فلاتی که سی متر بالاتر از رودخانه است و بر زمین بکر ساحل غرب اشراف دارد، ازنظر یک بیننده بیشتر شبیه آشیانه اختصاصی شاهزاده‌ای ثروتمند است تا ستاد شهری یک فرمانروای مقتدر، از این لحاظ، بیشتر اموی است.یک ورودی غول‌آسا مشتمل بر پنج سرسرای طاق پوش که بخش مرکزی آن عریض‌تر از همه است، شانزده متر از بدنه اصلی کاخ جلو می‌زند. احتمال دارد که این ورودی از طریق پلی به بنای دیگری در سوی دیگر خندق مرتبط می‌شده است.
اتاق‌های بار عام رسمی، ایوانی وسیع و عمیق که ایوان‌های کوچک‌تر در دو سوی آن واقع‌شده، اتاق بار عام به شیوهای کاملاً ایرانی و حیاط‌های خالی در امتداد محور طولی، معمار در راستای بهره‌گیری کامل از تضادهای بین فضاهای پر و خالی به این امر اهمیت می‌داد. در اینجا، به‌جای حال و هوای برج و بارویی ساده دیگر کاخ‌های سامرا تأکیدی برابر یا بیشتر بر تزیین خارجی می‌شود. طاق بندی‌های پره دار ، قوس‌دار، سه پر شاید تحت تأثیر تیسفون است.
دروازه رَقَه
شهری توسط حکومت عباسیان در سال ۱۵۱ ه./ ۷۷۲ م. با الگویی احتمالاً نعل اسبی، در منطقه فرات وسطی با نام امروزی رَقَه ساخته شد، البته بیشتر قسمت‌های این شهر مدفون‌شده است. هارون‌الرشید به این شهر پس از سال ۱۷۴ ه. / ۷۹۶ م. تعدادی بنا افزود.
از این شهر یک مسجد تعمیر شده باقیمانده که در آن آمیزه‌ای از شیوه‌های معماری سوری و عراقی به‌کاررفته و نیز یک دروازه بزرگ آسیب‌دیده که موقعیت آن در وسط دیوار جلویی شهر است که بیشتر حالت تشریفاتی و یا تزیینی داشته است تا تدافعی.
این دروازه نخستین اثر باقیمانده است که در آن یک قوس چهار پرگاری[1] کامل به‌کاررفته و از آجر به‌طور هم‌زمان برای ساخت و تزیین استفاده‌شده است. یعنی دو ویژگی که در معماری بعدی ایران سهمی درخور داشت. این‌ها به‌احتمال‌زیاد از اختراعات شهر رقه نیست؛ شاید تا حدودی در ارتباط با شهر بغداد باشد.
برای اطلاعات بیشتر دربارۀ کاخ‌های عباسیان اینجا کلیک کنید.
منابع:
هنر در تمدن اسلامی معماری جلد اول-مهرداد قیومی بیدهندی
هنر و معماری اسلامی- ریچارد اتینگهازن و الگ گرابر
معماری اسلامی- روبن هیلمن برند
5 و 7 یا پنج او هفت؟- حجت گلچین
همچنان که از نام این قوس‌ها برمی‌آید، ساختار هندسی آن‌ها متشکل از چهار کمان است که به‌صورت قرینه در طرفین محور تقارن، قوسی تیزه‌دار را پدید می‌آورند. بدیهی است که ازنظر هندسی این چهار کمان متناظر چهار مرکز هستند که آن‌ها نیز دوبه‌دو مختصاتی قرینه نسبت به محور تقارن قوس محور قوس‌دارند.
بنابراین اگر این قوس‌ها را چهارمرکزی نیز بنامیم، درست گفته‌ایم. در نگاهی دقیق‌تر به فرم این قوس‌ها درمی‌یابیم که اگر به‌جای ۴ کمان (مرکز) ۲ یا ۶ کمان نیز به همین ترتیب در طرفین محور قوس قرار گیرند، به فرمی مشابه خواهیم رسید.
ازاین‌رو در عبارتی کامل‌تر و جامع‌تر می‌توان واژة «زوج پرگاری» را به‌جای چهارپر گاری برای بیان هندسه قوس‌های تیزه دار pointed archesبه کاربرد. چراکه اگر تعداد کمان‌ها در فرم متقارن یک قوس زوج باشد، رأس قوس محل تلاقی دو کمان و تیزه قوس خواهد بود. درحالی‌که اگر تعداد کمان‌ها در همین شرایط، فرد باشد، (مثلاً در قوس سه پرگاری) وجود یک کمان در رأس قوس، ساختاری بدون تیزه را پدید می‌آوردoval arches قوس تخم‌مرغی خوانده می‌شود.
برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید
6,000 تومانافزودن به سبد خرید
5 دیدگاه. ارسال دیدگاه جدید
من خیلی تحقیق کردم ولی مقاله ی شما خیلی مفیدتر بود و به جواب سوالم نزدیکتر بود. یه سوالی که دارم این مسجدی که نزدیک کاخ بوده مسجده معروفی هست؟ یا صرفا یک مسجد عادی بوده و الان ازش چیزی نمونده؟
با سلام و احترام
ممنونم از شما.
مساجد داخل کاخ جوسق الخاقاتی رو می فرمایید؟
سلام من فیل رو خریدم ولی برام ارسال نشد
سلام و احترام فراوان
لینک دانلود برای شما در ایمیلتون ارسال می شود
لطفاً چک کنید
سلام من فایل pdf رو خریدم ولی برام ارسال نشده