مساجد عباسیان

مساجد عباسیان

مسجد جامع سامرا

در سامرا دو مسجد باقی‌مانده که هردو آشکارا از بناهای زمان خليفه مُتَوَكِل ۲۴۶ – ۲۳۲ ه ق است. اولی مسجد جامعی است مستطیلی ۳۷۶ در ۴۴۴ متر که درون آن یک مستطیل خالی دیگر با مساحت ۲۴۰ در ۱۵۶ متر از اولی جدا می‌شود.

این مسجد دارای بخشی به نام زیاده است که شامل انباری، مستراح و وضوخانه یک تالار ستون‌دار با صحن و رواق است، ویژگی‌های مسجد جامع سامرا عبارت‌اند از: یک محراب مزین با ستون‌های مرمری و موزاییک‌ها، یک کف مسطح، برجهی بیرونی که هم یکنواختی یک دیوار مسطح آجری دراز را کاهش می‌داد و هم به گونه پشت‌بند به کار می‌رفت و یک مناره مارپیچ  52 متر ارتفاع و 33 عرض دارد و باروی محور اصلی مسجد ولی بیرون دیوار آن است.

نام این مناره ” مَلْویَه” است. این نوع مناره‌ها آشکارا در پیوند مستقیم با زیگورات‌های معماری بین‌النهرین باستان بود، ولی در اینجا این نکته بعید به نظر می‌رسد چون هیچ‌یک از آن‌ها در شکل اصلی خود باقی نمانده است و درمجموع مقیاس متفاوتی دارند. تبیین این نوع مناره‌ها در حقیقت به‌صورت یک معما باقی می‌ماند. طرح ملویه همچنین از الگوهای بنای نیایشگاه شکرگزاری (Chapel of Thanksgiving) واقع در میدان شکرگزاری در دالاس تگزاس بوده است که توسط فیلیپ جانسون معمار برجسته طراحی‌شده است.

مسجد اَبودُلَف

دومین مسجد سامرا یعنی مسجد ابودلف نیز کاملاً بزرگ است (محوطه بزرگ آن ۳۵۰ در ۳۶۲ متر؛ و دومین محوطه آن ۲۱۳ در ۱۳۵ متر) و مناره (کوچک‌تر از ملویَه در سامرا) و کف مشابه مسجد جامع سامرا دارد؛ بااین‌همه دو ویژگی جدید را وارد معماری کرده است.

اول، طاقگان آن کوتاهی دیوار قبله را پوشانده و دو راهه موازی با قبله، آن را از بخش اصلی عبادتگاه جدا کرده است. این راهه‌ها همراه با شبستان محوری در تقاطع محراب شکل یک T پیداکرده است؛ ازاینجا به بعد این نوع مسجد به مسجد T شهرت یافت. محراب مسجد ابودلف بزرگ است و کاوش‌ها نشان داده که این محراب با اتاق کوچکی در پشت بنا ارتباط دارد و شاه و یا امام پیش از نماز می‌توانست از آن استفاده کند.

دومین ویژگی مسجد پایه‌های آجری بزرگ مستطیلی و T شکل آن است. بناهای ستون‌دار معمولاً جنگلی از پایه‌ها را پدید می‌آورند که چشم را به هر سو می‌کشاند؛ در مقایسه با آن، در اینجا متوجه دیوارهایی می‌شویم که دریچه‌های بزرگ و مکرر دارد و این دریچه‌ها به سمتی کاملاً روشن ادامه پیدا می‌کند.تزیین آن‌ها ساده و متین بود.

هنگامی‌که خلفای عباسی قصر نشین شدند، مسجد ویژگی اجتماعی – سیاسی خود را از دست داد، زیرا پیش‌تر مکانی بود که امیرالمؤمنین یا نمایندگان او در آن با مؤمنان برای نماز ملاقات و تصمیمات و سیاست‌های موردنظر خود را به آن‌ها منتقل می‌کردند.

مسجد احمد بن طولون

ساخت مسجد احمد بن طولون است در سال ۲۵۸ ه. م. به پایان رسید. این مسجد هم مانند مساجد سامرا، مسجدی است در شهری جدید که به‌افتخار فرمانده هوشمند و جاه‌طلب ترک و حاکم تقریباً مستقل مصر ساخته شد.

مسجد ابن طولون که در سده‌های بعد چندان بازسازی نشده و تغییرنیافته به‌غیراز محراب، فواره، مناره و مرمت‌های جدید شاید یکی از مساجد کاملاً متوازن سده سوم ه ق. عباسیان باشد. پلان آن مرکب از دو مربع است. فضای بیرونی آن ۱۶۲ مترمربع است؛ همچنین یک صحن مربع شکل ( 92متری) دارد. در وسط صحن فوارهای باشکوه وجود دارد که دور آن را گنبد مطلایی فراگرفته در سال ۳۴۷ ه ق. ساخته‌شده است.

قسمت‌های پوشیده مسجد مرکب از 5 راهه‌ای است شبیه به دیوار قبله و دو طاقگان در سه سمت دیگر صحن. این بخش از آجر ساخته‌شده و تکیه‌گاه‌ها هم‌پایه‌های مستطیلی آجری با ستون‌های توکار است. مناره آن در سده هشتم ه ق به‌جای مناره مارپیچ اصلی کار گذاشته شد. همه این ویژگی‌های از خصوصیات معماری نخستین مصری است (گو اینکه بعدها نویسندگان تاریخ میانه افسانه‌های زیادی درباره آن بافتند) و آشکارا از سامرا منشأ گرفته است یعنی جایی که ابن طولون چندین سال بدانجا گسیل شد و آرمانه‌ای عباسی را در آنجا به منصه ظهور رسانید.

اندرونی مسجد نور خود را از دیوارهای بیرونی، به‌وسیله پنجره‌های مشبک و طاقچه‌هایی که وضعیت آن‌ها رابطه منطقی با ساخت اندرونی است، گرفته است. نوار باریک طرح‌ها که همه قوس‌ها را با دقت در برگرفته، بدون اینکه بر خطوط ساخت تحمیل شود، بر آن‌ها تأکید ورزیده است. سرانجام باید گفت که بیشتر توازن مسجد از کاربرد هنرمندانه یک قوس نوک‌دار دو کانونی حاصل‌شده که به‌طور ملایم به‌طرف پایه برگشته است.

مسجد قَیرَوان(كایروان )

آخرین  مسجد بزرگ سده سوم ه ق. وابسته به گروه مساجد عباسی، مسجد قیروان است. عقبة بن نافع، فاتح شمال افريقا، در سال ۴۸ ه.آنجا مسجدی بر پا کرد و تنها یادبود او دیوار پنهان پشت محراب امروزی محفوظ است. که این شهر بر روی ویرانه‌های یک قلعه رومی ساخته‌شده و ساخت آن پنج سال به طول انجامیده است.

یکی از آثار باقیمانده احتمالی دوره اموی پاره‌هایی از یک مناره مربع شکل و بقیه در اوایل سده سوم ه ق. خراب شد و حاکمان نیمه‌مستقل اغالبه بنای جدیدی به‌جای آن ایجاد کردند. نخستین بازسازی در سال ۲۱۴ ه ق صورت گرفت و در مهروموم‌های ۲۳۱ ه ق و ۲۵۴ ه ق چیزهای زیادی بدان افزوده شد و مسجد شکل امروزی خود را پیدا کرد.

این بنا به شکل مستطیل حدود ۱۳۵ در ۸۰ است و در بیرون آن پشت‌بندهای مستطیلی تنگی قرار دارد. داخل آن نمونه کاملی از مسجد ستون‌دار با صحن و رواق‌هاست. این مسجد، همچون مسجد ابودلف، پلان سنتی ستون‌دار را با پلان T شکل درآمیخته و راهه‌ها با دو گنبد، یکی در تقاطع شكل T و دیگری (بعدها در شکل امروزی آن) در ورودی صحن، قطع‌شده است.

دو ویژگی معماری این مسجد: یکی فضای گنبدی جلو محراب  است که برای نخستین بار متوجه تلاشی آگاهانه برای نورگیری بقیه ساختمان از راه درخشندگی طاقی جلو مکان مقدس می‌شویم. کاشی‌های باشکوه و رخام بخش تحتانی، بخصوص دیوار قبله و محراب را ، پوشانده است.

چهار قوس حجیم، طاقگان هشت‌ضلعی روی ستون‌های کوچک به همراه چهار سنج صدفی شکل و چهار قوس کاذب در زیر گنبد قرارگرفته است. در بخش بالا، ساقه گنبدی با هشت پنجره و شانزده طاقچه کاذب جلوتر از یک قرنیز و خود گنبد سنگی تویزه دار قرارگرفته است. بیرون  گنبد هم به سه بخش تقسیم‌شده.

در داخل حياط ستون‌هایی از مرمر و گرانيت( که از روم يا بيزانس آورده شده) جلب نظر می‌کند.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ مساجد عباسیان اینجا کلیک کنید.

منابع:

هنرو معماری اسلامی، اتینگهاوزن و گرابر

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید