هنر فاطمیان

هنر فاطمیان

فاطمیان در شمال افریقا و مصر (۲۸۹ -۵۵۰ه ق)

خلافت بنی‌امیه در اسپانیا درنتیجه جدایی سیاسی شبه‌جزیره از بقیه امپراتوری اسلامی پدید آمد. از طرف دیگر، خلافت فاطمی وجهی از وجوه پیچیده پدیده‌هایی بود که کلاً « شورش‌های اسلامی» نامیده می‌شود  و از زمانی شروع شد که شیعیان برای استقرار خلافت اهل‌بیت پیامبر، از فرزندان دختر او فاطمه (س)، به تلاش و تکاپو پرداختند. این نهضت در سرتاسر جهان اسلام سازمان‌بندی شد.

نهضت فاطمیان تا اوایل سده سوم ه ق. نهم م. به موفقیت‌های محلی چندی در سوریه، خلیج‌فارس، یمن و عربستان دست‌یافت. اما ماجرای آن زمانی شروع شد که رهبر نخست آن عُبِيدُالله در سال ۲۸۷ ه ق نخستین خلیفه فاطمی در تونس گردید. المعزّ چهارمین خلیفه فاطمی در سال ۳۴۸ ه ق  توانست بر مصر مسلط شود و بخشی از سوریه را نیز تحت نظارت خود درآورد. فاطمیان با مرکزیت مصر توانستند بر بخشی از جهان اسلام از فرات تا الجزیره (در سده‌های چهارم ه ق و پنجم ه ق پاره‌ای از سده ششم ه ق تسلط سیاسی و فرهنگی یابند.

رونق علم و دانش از رهگذر گسترش نهادهای علمی، از دیگر ویژگی‌های تمدنی دوران فاطمیان است. افزون بر جامع الازهر، در دوره فاطمیان مراکز علمی دیگری نیز ساخته شد. ازجمله حاکم بامر الله در سال ۳۹۵ ه ق مرکزی را به نام دارالحَکَمه بنا کرد که دانشمندان علوم مختلف در آن به آموزش پرداختند. قصر خلفا که با کتابخانه‌های بزرگ تجهیز شده بود نیز محل دانشمندان و برگزاری مجالس علمی و ادبی بود.

در عصر فاطمیان، کتابخانه‌ها نیز رونق بسیار یافت. کتابخانه قصر خلافت در قاهره به نام خزانه الکتب از مهم‌ترین این کتابخانه‌ها بود. منابع گوناگون، تعداد کتاب‌های این کتابخانه را از صد هزار تا یک میلیون جلد برشمرده‌اند و گفته‌اند که در این کتابخانه تنها ۱۲۲۰ نسخه از کتاب تاریخ طبری موجود بود.

دیگر کتابخانه بزرگ مصر کتابخانه متعلق به دارلحکمه بود که کتابخانه دارالعلم نام‌ داشت در دوران فاطمیان همچنین رصد‌خانه‌هایی ساخته شد ازجمله رصدخانه الحکامی که در زمان حاکم به امر الله تأسیس شد. مراکز علمی فاطمیان اگرچه در اصل به تعلیم آیین اسماعیلی می‌پرداختند؛ ولی به دلیل تسامح مذهبی شهرت بسیاری در جهان اسلام یافته و دانشمندان اهل سنت نیز در آن به تعلیم پرداختند

مساجد فاطمیان

جامع الأزهر نمونه هنر مسجد سازی در دوره فاطمیان است. این مسجد را جوهر الصِقِلّی(فاتح مصر)، فرمانده فاطمی، المعزلدين الله، بنا کرد و کار ساختمان آن را در سال 361 ه ق به پایان برد. در گذر زمان در این بنا اضافاتی به وجود آمد تا جایی که مساحت آن افزایش یافت و به شکل امروزی خود درآمد. جامع الأزهر نمایشگاه هنر اسلامی در مصر از زمان فاطمیان  تا دوره خاندان محمدعلی پاشاست.

زیرا چهار سال پس از اتمام ساختمان آن، خلیفه فاطمی، العزيز بالله، دستور داد در آن بخش از بنا که محتاج اصلاح و تجدید بود، اصلاحاتی به عمل‌آورند. سپس در سال ۴۰۰ ه ق الحاكم، مناره آن را تجدید بنا کرد. مستنصر  نیز اصلاحاتی در ساختمان الأزهر صورت داد. در دوره ممالیک، الظاهر بيبرس عمارت الازهر را تجدید بنا کرد. وی ارکان سست و روبه ویرانی آن را تعمیر کرد، ساختمان را سفید و سقف‌ها، سنگفرش‌ها، فرش‌ها و پرده‌هایش را مرتب و نیکو ساخت.

در قرن 8 ه ق، دو مدرسه بر بنای الازهر افزوده شد و یک قرن بعد، مدرسه دیگری به آن اضافه گردید. در دوره عثمانی، امير عبدالرحمن كتخدا در سال ۱۱۶۷ ه ق قسمت‌های مهمی به اصل و نقشه آن افزود همچنین والیان مصر از خاندان محمدعلی اصلاحاتی در آن انجام دادند.

باوجود تمامی این تعمیرات و اصلاحات و اضافات الأزهر همچنان اجزای مهمی از عناصر اصلی معماری خود را حفظ کرده است. دیوارها و نیز طاق‌ها، گنبدها و ستون‌های الازهر از آجر بنانهاده شده و تمامی ستون‌ها و سرستون‌های آن متعلق به بناهای قدیم است.

به این دلیل معماران اولیه را در شکل بخشیدن به آن‌ها فضلی نیست و نقش آن‌ها محدود است به چیدن و کار گذاشتن این ستون‌های کوتاه بر بنیان‌ها و آماده کردن آن‌ها برای حمل طاق‌ها و برافراشتن آن‌ها تا بلندترین نقطه‌ای که توانایی حمل طاق‌ها را داشته باشند.

از تزئینات باقیمانده از بنای اصلی می‌توان به لوح‌هایی اشاره کرد که با پنجره‌هایی پوشیده شده‌اند . این پنجره‌ها با پوششی از گچ‌بری‌هایی آراسته‌شده‌اند که اساس بعضی از آن‌ها را دایره‌های هندسی متداخل اساس برخی دیگر را برگ‌های گیاهی که شبیه به نصفه بادبزن‌های نخلی هستند، تشکیل می‌دهند، گرداگرد این لوح‌ها و پنجره‌ها را چهارچوبی فراگرفته که تمامی آن‌ها را به هم متصل می‌سازد. بر چهارچوب آیاتی از قرآن به خط کوفی نقش بسته است.

ازآنجایی‌که الازهر، نمونه و الگوی هنر مسجد سازی فاطمیان در مصر بود، سایر مساجد این دوره همه نظم و ترتیب مسجدهای جامع اولیه را حفظ کردند. این مساجد همانند الازهر دارای شبستان‌هایی سقف دار برای نماز بودند که به‌موازات دیوار قبله ساخته‌شده بودند. همچنین به حیاط‌هایی تقسیم می‌شدند که برخی از آن‌ها تالارهای وسیع و روبازی بودند. بنای مساجد معمولاً به‌وسیله ساختمان‌هایی پیرامونی احاطه می‌شدند که خود مرکب از یک یا چند رواق بودند.

فاطمیان نیز در مصر قصرهای زیبا و باشکوهی ساختند که از مشهورترین آن‌ها می‌توان القصر الغربي را نام برد. این کاخ را العزيز فاطمی ساخت و دارای تالاری بود به نام قاعة الذهب که محل تشکیل مجلس خلیفه بود. این بنا با پرده ها و حصیرهای حریر و زرباف تزئین شده بود. از دیگر کاخهای فاطمیان می توان به الغرافه و البحر اشاره کرد . ابن خلکان می‌گوید که البحر در شرق و غرب مانندی ندارد.

شیشه‌سازی فاطمیان

در دوره فاطمی صنعت شیشه‌سازی در مصر و تا حدی در شیشه و تا حدی سوریه به درجه عالی رسید. در عصر فاطمی ظاهراً در فسطاط (از عمده‌ترین مراکز این صنعت) بعضی از عالی‌ترین و زیباترین ظروف شیشه برای استفاده دربار فاطمی ساخته می‌شد که در جلال و شکوه زندگی درباری شهرت بسیار داشت.

تزیینات ظروف شیشه دوره فاطمی یا بر اساس طرح‌های قدیمی قرار دارد و یا دارای اسلوب جدید است که به‌وسیله هنرمندان معاصر مصری ابتکار و ابداع گردیده است. دو صراحی زیبا تزئین شده به این دوره نسبت داده می‌شود. یکی دارای طرح لوزی شکل برجسته است و دیگری بدنه مدور و گردنه صاف بلند دارد و دارای خصائص جالب‌توجه فنی است.

این بطری از نوع ظروف شیشه اوایل دوره اسلامی است که از دو قطعه مختلف که جداگانه به‌وسیله قالب دمیده شده ساخته‌شده است. قسمت سفلی بدون رنگ و قسمت علیا که شامل گردنه است به‌ رنگ آبی است. روی بدنه طرح‌های ترنجی که در داخل هر یک تصویر حیوانات در حال دویدن به‌طور برجسته ترسیم‌شده دیده می‌شود. ظروف شیشه با تزیین نخی یا میله‌ای ، هم به‌طور برجسته و هم به‌طور فشرده ، در مصر و سوریه ساخته می‌شد .

یکی از موفقیت‌های بزرگ شیشه‌سازان دوره فاطمی در مصر و سوریه تزیین روی شیشه و نقاشی با جلا یا رنگ‌های مینا شکل بود. متأسفانه از این ظروف نمونه‌های کامل و بی‌عیب کم باقی‌مانده و فقط چند نمونه بی‌نقص در موزه صنايع اسلامی قاهره و موزه بریتانیا و موزه برلین موجود است . این ظروف و بطری‌های کوچک سبز یا قرمزرنگ است و تزیین آن‌ها طرح‌های هندسی و طوماری و کتابت کوفی است که با جلای قهوه‌ای یا نقره‌فام نقاشی شده است

نقاشی با طلا نیز در بین شیشه‌سازان دوره فاطمی مرسوم بوده و از این نوع نمونه هائی در فسطاط بدست آمده است. در اغلب آن‌ها ورقه طلا استعمال نشده بلکه با طلای مایع نقاشی شده و جزئیات طرح با سوزن نقش گردیده است . قطعه‌ای از یک بطری در موزه بریتانیا وجود دارد که تصویر درخت و رقاصه و پرنده روی آن با اسلوب دورۂ فاطمی با طلا نقاشی شده و احتمال دارد که به قرن دوازدهم تعلق داشته باشد.

شیشه‌سازان دوره فاطمی تزیین بريده روی شیشه را به حد کمال رسانیدند . مقریزی در تشریح انهدام خزائن خلیفه المستنصر در سال 454 ه ق (طی قحطی) از تعداد زیادی ظروف بلور ساده و تزیین‌شده نام می‌برد. قطعات بسیاری به‌اندازه های مختلف به دربار و کلیساهای اروپا راه یافت و به‌عنوان نفایس گران‌بها تلقی شد.

عالی‌ترین و زیباترین ظروف بلور در موزه وین و در گنجینه سن مارکو در ونیز و در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و در قصر پیتی در فلورانس و در موزه لوور است. روی بعضی از آن‌ها نام خلفای فاطمی نقش گردیده، ازجمله ابريق گلابی‌شکلی است درسن مارکو که نام خلیفه فاطمي العزيز روی آن کنده‌شده است. ابريق سن مارکو که روی آن تصویر دو شیر نشسته و درختی در بین آن‌ها کشیده شده در منتهای زیبایی و تکامل فنی است.

تزیینات آن به‌دقت و به‌طور برجسته کنده و جزئیات تصاویر روی آن حک‌شده است. از موضوع‌های موردتوجه تزیین بلور عصر فاطمی، تصویر حیوانات و پرندگان و اشکال نباتی و اسلیمی است. در موزه متروپولیتن سه ظرف کوچک که شاید شیشه عطر باشد موجود است. یکی از آن‌ها به شکل قلب است که اشکال اسلیمی دارد و دو ظرف دیگر استوانه شکل هستند و با اشکال نباتی و کتابت به خط کوفی که برای صاحب آن تزیین‌شده است .

حکاکی عاج و استخوان فاطمیان

تعدادی لوحه‌ای استخوانی به اشکال مختلف که اشکال انسانی روی آن‌ها کنده‌شده در فسطاط از دوره فاطمی پیداشده است. در موزه متروپولیتن قطعه‌ای از یک لوح استخوانی وجود دارد که روی آن صورت صیاد و غزالی حک‌شده است و درزمینه آن تزیینات طوماری نباتی دیده می‌شود.

اشکالی حک‌شده بر روی چند قطعه عاج وجود دارد که نشان‌دهندۀ این امر است که این قطعات به‌طور صحيح به دوره فاطمی نسبت داده‌شده است. روی برخی از این قطعات اشکال ساززن و رقاص و صیاد و بعضی حیوانات در میان تزیینات ریز و باریک نباتی دیده می‌شود که با تفصیل زیاد و با دقت در جزئیات بخصوص در طرز لباس حک‌شده است.

فلزکاری فاطمیان

در هنر فلزکاری دوره فاطمیان در مصر، ازنظر صنعت برنز پیشرفت‌هایی دیده می‌شود. به کار بردن برنز توسط هنرمندان این دوره راه جدیدی را به روی هنرمندان اسلامی گشود. برنزهای اولیه مصری‌ها خیلی براق از قالب بیرون می‌آمد، ولی در دوره فاطمیان بر این سطوح صاف، کنده‌کاری کم‌عمق را افزودند. ازاین‌گونه آثار می‌توان نمونه‌هایی که با نقش حیوانات تزئین شده، ادعیه و نوشته‌هایی از آیات قرآن را نام برد.

حکاکی و قلم‌زنی سطحی طرح‌های تزئینی بر روی بشقاب، سطل‌ها، قندیل‌های آبخوری‌ها، بخورسوزها و وسایل دیگر، در این دوره انجام می‌گرفته، همراه با این طرح‌ها اکثراً پیکره ریخته شده حیوانات نیز ساخته می‌شد که حائز اهمیت است.

نمونه جواهرات دوره فاطمی نسبتاً نادر است، ولی قطعاتی در مجموعه‌ها و موزه صنایع اسلامی قاهره موجود است. تزئین گوشواره‌ها و سینه آویزهای مطلا با اشکال هندسی مشبک که با سیم نازک طلایی تابیده، ساخته‌شده‌اند.

پارچه در دوره فاطمیان

در دوره فاطمیان، پارچه‌هایی که تولید می‌شد، بهتر از پارچه‌های دوره عباسی بوده است. در قسمت تزئین و کتابت این پارچه که بیشتر به خط نسخ نوشته می‌شد از اسلوب دوره عباسی پیروی می‌کردند، در این پارچه‌ها بعضاً تصاویر غزال در داخل طرح‌های ترنجی به‌کاربرده شده‌اند.

از نمونه‌ای که در خرابه‌های شهر فسطاط پیداشده، به طرز بافت و عمل این پارچه پی برده می‌شود. اسلوب بافت پرده دیوار یا قالیچه نما، بدین گونه است که تار آن از کتان و پود آن از ابریشم یا پشم است، پارچه‌ها تماماً از ابریشم بافته و با نخ طلا روی آن‌ها گلدوزی شده‌اند.

در بین پارچه‌های پرده که در مصر از این دوره پیداشده‌اند تعدادی پارچه خشن و ضخیم نیز دیده می‌شود که شاید از آن به‌جای فرش یا برای آویزان کردن به کار می‌رفته است. در مقابل بعضی از پارچه‌های بافت قاهره در این زمان، به‌قدری لطیف و نازک بوده است که می‌گویند یک جامه کامل آن را می‌شد از سوراخ انگشتری عبور داد.

فاطمیان هرساله پوشش کعبه را در مصر تهیه‌کرده و به مکه می فرست‌اند و توصیفی که از این پوشش در منابع آمده نشان‌دهنده پیشرفت این صنعت در مصر است. ناصرخسرو درگذر از شهر تنیس از پارچه‌هایی سخن می‌گوید که تنها در این شهر تولید می‌شود و مخصوص سلاطین است و به کسی نمی‌فروشند. به گفته ناصرخسرو پارچه‌بافی در این شهر به‌قدری از پیشرفت رسیده بود که پادشاه روم از سلطان مصر درخواست کرده بود تا در عوض تسلیم صد شهر از مملکت خود، تنیس را به او دهد.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ هنر فاطمیان اینجا کلیک کنید.

منابع:

تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلام- انور ارّفاعی

هنر و معماری اسلامی- ریچارد اتینگهازن و الگ گرابر

راهنمای صنایع دستی- س.م. دیماند

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید