امویان در اسپانیا مسجد قرطبه

امویان در اسپانیا مسجد قرطبه

تنها شاهزاده اموی که در سال ۱۲۹ ه ق-۷۵۰ م، از قتل‌عام عباسیان جان سالم به در برد، عبدالرحمن بن معاویه بود که به اسپانیا فرار کرد. در آنجا عبدالرحمن توانست با کمک شمار زیادی از ساکنان سوری هوادار امویان، حکومتی مستقل درافکند و بازماندگان او توانستند تا سال ۳۸۸ ه ق- ۱۰۰۹ م، در بخشی از اسپانیا که به دست مسلمانان افتاده بود به حکومت بپردازند و سلطنتی درخور برپا کنند.

این حکومت در سده چهارم ه ق – دهم م در زمان عبدالرحمن سوم و فرزند او حکم  به اوج شکوفایی خود رسید. در آن زمان امویان اسپانیا لقب خلیفه بر خود بستند و پایتخت آن‌ها، قرطبه، یکی از غنی‌ترین و درخشان‌ترین شهرهای تاریخ میانه اسلام گردید.

ابن حوقل تاجر موصلی که حدود سال ۳۵۰ هجری به آنجا رفته است، می‌گوید: «بزرگ‌ترین شهر اندلس قرطبه است و در مغرب، ازنظر زیادی جمعیت و آبادانی شهری مانند آن نیست…»

مهم‌ترین اثر تاریخی خلافت امویان در اسپانیا مسجد اعظم قرطبه است. مسجد جامع قرطبه به‌فرمان عبدالرحمن اول بر روی کلیسا “ویزی گوت” [1]ساخته شد. عبدالرحمن می‌خواست درجای کلیسای مزبور مسجدی بنا کند که بزرگ‌ترین و پرشکوه‌ترین مسجد اروپا باشد . به همین منظور ستون‌های مرمر و سنگ‌های بزرگ آن‌ها از شهرهای جنوب فرانسه و همچنین از قسطنطنیه پایتخت روم شرقی آورد تا در آن بنای مجلل کارگذارند ولی پیش از تکمیل مسجد درگذشت .

[1] visigothic

بعد از عبدالرحمن اول پسرش، هشام، فرمانروای دیگر اندلس (اسپانیا) مسجد را به اتمام رسانید و مناره نخستین آن‌ها بنا کرد . این مسجد امروزه یک مستطیل ۱۹۰ در ۱۴۰ متری است که یک‌سوم آن را حیاطی با درختان پرتقال اشغال کرده و سه جانب آن را نیز رواق‌های تعمیر شده فراگرفته است.

در جانب چهارم آن‌یک تالار دراز با هفده شبستان روی شانزده طاقگان قرارگرفته که جنوب غربی – شمال شرقی است و به‌غلط تصور می‌شد که رو به‌سوی قبله است. شبستان‌ها سی‌ودو دهانۀ عمیق و هفت متر طول دارند جز دهانه ششمی که جنوب غربی است و هشت متر طول دارد. در وسط تالار یک کلیسای جامع گوتیک و درجاهای دیگر هم نیایشگاه‌های گوتیک و سبک‌های بعدی قرارگرفته است.

با همین توصیف کلی می‌توان دریافت که این بنا در یک‌زمان واحد ساخته نشده است. ساخت بخش اسلامی آن چهار دوره را دربر می‌گیرد  و شواهد تاریخی و باستان‌شناسی هم  آن را تأیید می‌کند. مسجد نخستین در سال‌های ۱۶۳-۱۶۵ ه ق به‌احتمال‌زیاد بر روی یک کلیسای کهن مسیحی ساخته شد و مرکب از نه تا دوازده دهانه شبستان بود و شبستان مرکزی در زوایای سمت راست دیوار قبله، پهن‌تر از شبستان‌های دیگر بوده است.

نخستین افزوده‌ها توسط عبدالرحمن دوم (۲۱۱-۲۳۱ ه ق) صورت گرفت و احتمالاً تالار را با دو  شبستان وسیع‌تر کرده و البته با هشت دهانه هم بر عرض آن افزوده است. دومین گسترش آن، که مهم‌تر از همه نیز هست، منسوب به حکم دوم است. او با افزودن دوازده دهانه دیگر بر وسعت مسجد افزود و در محور شبستان مرکزی مجموعه زیبایی از نخستین بناها را پدید آورد که با گنبد (نیایشی ویلاویچیوسای امروزی) شروع شد و با سه گنبد دیگر در جلو محرابی مزین و با اتاقی مدور خاتمه یافت.

محراب: ساختمان این محراب مدت چهار سال به طول انجامید . بر روی این محراب نیز گنبد بزرگی ساخته شد که با سنگ‌های الوان منقش بود. حكم، کارشناسی از قسطنطنیه، برای تراش و کار گذاشتن سنگ‌های گنبد آورد . قیصر روم نیز مقدار زیادی سنگ‌های الوان جهت تکمیل بنای مسجد قرطبه برای  حكم  فرستاد .

حکم در کنار محراب، منبری از چوب صندل قرمز و زرد و آبنوس، عاج و عود هندی ساخت. این منبر از سی‌وشش هزار قطعه عاج و چوب‌های نفیس ساخته‌شده و با جواهرات و سنگ‌های قیمتی که با میخ‌های طلا بر آن نصب‌شده بود تزیین کرده بودند.

منصور وزیر خلیفه هشام در سال ۳۶۶ ه ق سومین بخش را بدان افزود. سردار و صدراعظم هشام، منصور با افزودن هشت دالان دیگر به‌موازات قبله، گسترش چشمگیری به مسجد داد، او در ساخت آن آگاهانه از شیوه‌های پیشین استفاده کرده بود. حیاط مسجد نیز به همان نسبت گسترش یافت.

حیاط: این حیاط با کاشت درختان از قرن 9 یا 8 میلادی شکل امروزی خود را یافت. آنچه از متون گذشته به‌دست‌آمده، حضور درختان در مسجد را بلافاصله پس از ساخت آن تأیید می‌کند. مهرهای شهر قرطبه از سال ۱۳۶۲ م و مشخصاً مهری متعلق به سال ۱۴۴۶ م که شهر را که در حاشیه رودخانه کشیده شده، پل قوس‌دار، دیوارهای مسجد بزرگ و مناره و درختان نخل بلند را که از حیاط مسجد قابل‌رؤیت هستند، نشان می‌دهد.

درواقع یک دلیل کاملاً عملی برای کاشت درختان میوه‌دار وجود داشت و تولید یک محصول فصلی که برای خادمان مسجد یک منبع درآمد به شمار می‌رفت. کاملاً واضح است که چین باغ میوه‌ای با تقریباً ۱۰۰ درخت پرتقال احتیاج به آبیاری دارد. همانند نگهداری از گیاهان و درختان، مدیریت آب نیز نیاز به علم آن دارد و درنتیجه نیاز به مهندسی هیدرولیک، علاوه بر آن، مسجد قرطبه فواره‌های بزرگی برای انجام مراسم شستشوی مقدس داشته  که در ادوار اخير آب موردنیاز عموم را تأمین می‌کرده است.

درنتیجه ساختمان مسجد نیز به یک منبع آب همیشگی نیازمند است. حکم ، آب را از چشمه‌ای در کوه قرطبه و در آبراه‌های مهندسی ساخت محکم که برای جلوگیری از آلودگی آب، لوله‌های سربی در داخل آن تعبیه کرده بود و به سقاخانه‌ها و وضوخانه‌های دوگانه مسجد آورد، که شب و روز یکسره از فواره‌های اطراف حوض مسجد، آب‌ریزش می‌کرد.

در مسجد قرطبه هم، همانند سایر مساجد ستون‌دار اولیه، ویژگی‌هایی از بناهای پیش از اسلام (بخصوص ستون‌ها و سرستون‌ها) بار دیگر به کار رفت. نخستین نوآوری در مسجد: با برپایی دو ردیف قوس بر ارتفاع بنا افزوده‌شده است؛ ردیف تحتانی را ستون‌هایی مرتب و ردیف فوقانی را پایه‌های بلند و باریک محافظت می‌کند، پایه‌هایی که در بین قوس‌های پایینی قرارگرفته و روی ستون‌هاست.

دومین نوآوری در قوس‌ها، گنبدها و محراب افزوده حکم است. در اینجا قوس‌های نیم دایره‌ای چند لبه‌ای شده است؛ معماران به‌جای حفظ قوسی واحد به گونه واحدی کامل، آن را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم کرده‌اند.

گوستاو لوبون می‌گوید:

«یکی از کیفیات مخصوص این مسجد آن است که برای تعادل متناسب ارتفاع بنا با عرض فوق‌العاده آن، معمار را مجبور ساخته، طاق مسجد و شبستان را بر بالای دو ردیف ستون‌های مطبق قرار دهد و از این ضرورت، منظره‌ی داخلی مسجد را فوق‌العاده بدیع و حیرت‌انگیز کرده و قبل از این بنا، هیچ جای دیگر این نوع معماری دیده نشده و سابقه ندارد»

سومین نوآوری شامل چهار گنبد است. گنبد اصلی در جلو محراب توسط یک هشت‌ضلعی بر پایه سکنج نگه‌داشته شده است ولی هشت تویزه  (باریکه طاق‌های باربری که زه مانند میان طاق‌ها بافاصله زده می‌شود) بزرگ را با تکیه‌بر ستون‌هایی باریک و کوچک، که مناسب فضای بین جوانب هشت‌ضلعی هستند، تحمل کرده است.

بنابراین پایه کوتاه شده و شکلی گیج‌کننده پیداکرده است؛ این شکل از بیست‌وچهار تویزه متحدالمرکز پوشیده از موزاییک به وجود آمده است. سه گنبد دیگر چندگونگی‌هایی را در این مضمون پدید آورده و جذاب‌ترین آن در نیایشگاه ویلاویچیوسا آمده یعنی درجایی که تویزه ها مستطیلی را تبدیل به یک دایره کرده است.

این مسجد ۲۱ در ورودی داشت که از نقره و برنج ساخته‌شده بود. صحن مسجد تنها یک دروازه در وسط نمای غربی خود دارد. از مدت‌ها پیش این دروازه را به دلیل عبادتگاهی که درگذشته در بخش غربی بوده است، دروازه سنت استبان نامیده‌اند. نام گذشته آن یعنی باب الوزراء بیانگر نقش این دروازه است. از این دروازه، حاکم و درباریان او به‌صورت اختصاصی از قصر که به‌احتمال‌زیاد روبه روی مسجد بوده است، به این مکان می‌آمده‌اند.

بخش اصلی این دروازه بین ستون‌های وسط نمای غربی را می‌توان یک واحد معماری دانست و آن را به‌صورت عمودی به سه بخش تقسیم کرد. در پایین بخش میانی دروازه تعبیه‌شده است. پایه‌های در، كمان بالای آن و سردر تقریباً در فرورفتگی دیوار است. سردر را حاشیه‌ای به خط کوفی احاطه کرده است که نشانگر بازسازی (در سال ۲۴۱ه ق)، دروازه می‌باشد.

در بالاتر در طاق‌های سفید چند سنگ هم‌رنگ ابتدای کمان و بعد چهار آجر سرخ‌رنگ و سنگی سفید پشت سر هم دیده می‌شود. نه پایه سنگ در بالای کمان دیده می‌شود و روی آن‌ها لبه‌های پیش‌آمده دیوار فراگرفته است. در بخش متقارن کناری، پایین‌ترین کتیبه مسطح است و بالای آن در سمت راست بخشی چهارگوش وجود دارد که تمامی آن فرورفته تر از سطح دیوار می‌باشد. از درون آن طرحی کنگره‌ای شکل و سه و جهی با خطوط مستقیم تا فرورفتگی دیوار بیرون می‌آید.

این بخش ظاهراً با مارپیچ‌هایی که از تنه سنگ وسط بيرون آمده است، دارای نقش و نگار می‌باشد. زمینه عمیق بخش فرورفته کنگره‌ها نیز دارای مارپیچ‌هایی می‌باشد و بین آن‌ها نوعی برجستگی روی هر طرف کنگره‌ها دیده می‌شود. کمی بالاتر پنجره‌های مرمرین مشخص است هر یک از پنجره‌ها با طرحی متفاوت سوراخ شده است ، اما هر دو پنجره یکسان و مشابه می باشد. هر دو پنجره هم چون دیگر پنجره‌های مسجد در بالا دارای کمانی نعلی شکل بوده است.

ویژگی‌های مسجد کوردوبا:

۱. دارای دیوارهای بلند آجری و سنگی با برج‌هایی به ابعاد مختلف است. ۲. مناره بزرگ مسجد که از سطح زمین چهل برابر قامت انسان متوسط القامه است. ۳.جبهه‌ی اصلی آن رو به جنوب و دارای ۱۹ درگاه با طاق نمای هلالی بود. ۴. درون مسجد جنگلی از ستون از سنگ یشم یا سماق یا مرمر سفید و سیاه تا محراب پشت سر هم قرارگرفته‌اند این ستون‌ها مرمرین و صیقلی از ساختمان‌های رومیان آورده شده‌اند.

۵. به دلیل کوتاهی ارتفاع ستون‌ها معماران دو طاق كمانی بر بالای هم ساخته‌اند و بر بلندی ستون‌ها افزوده‌شده است ۶. ارتفاع سقف شبستان از کف بنا تقریباً ۱۰ متر است که این ارتفاع سبب شده منظره‌ی داخل بنا تیرگی کلیساهای عظیم قدیم مانند کلیساهای قرون‌وسطی را نداشته باشند.7 .اطراف محراب را با طلا و موزاییک میناکاری تزئین کرده‌اند زمینه را قرمز و کبود با نقش‌های طلایی زده‌اند.

.۸ محراب و فرورفتگی آن و طاق‌های کمانی را با روپوشی از گچ و مرمر سفید و نقش‌های گل‌وبوته به شیوه‌ی اسلیمی آراسته‌اند. طرح‌های زیبای اسلیمی روی این موزاییک‌ها کار هنرمندان قسطنطنیه است که به‌فرمان امپراتور بیزانس و به خواهش «حاکم» به قرطبه فرستاده‌شده‌اند. ۹. منبر مسجد زیباترین هنر جهان است و از عاج و چوب‌های گران‌قیمت چون آبنوس و عود معطر ساخته‌شده و مرصع به جواهر است.

۱۰زمین و دیوارها را با موزاییک معرق فرش و تزئین کرده‌اند و قسمتی از آن‌ها را آبگینه‌ی میناکاری بارنگ‌های درخشان تشکیل داده است. ۱۱.شبستان مسجد آن‌چنان پهناور است که جایی برای سرودخوانان و پرستشگاه بزرگی در میان ساختمان را در خود جای‌داده که مربوط به سده ۱۶ میلادی‌ است . ۱۲. دلیل تاریکی مسجد به خاطر مسدود کردن و درهایی است که رو به حیاط باز می‌شده‌اند و قندیل‌هایی بلورین بسیار آن را نیز ربوده‌اند.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ امویان در اسپانیا-مسجدقرطبه اینجا کلیک کنید.

منابع:

هنر و معماری اسلامی- ریچارد اتینگهازن و الگ گرابر

آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتقال مسجد قرطبه- محمد عبدالله عنان

باب الوزرا، درب مسجد جامع قرطبه- کلاوس بریش

حیاط مسجد قرطبه، قدیمی‌ترین باغ اسلامی- راگل فرتریش

مسجد سازی در اندلس- عباسعلی تفضلی

ساخت پلان مسجد قرطبه در ادوار مختلف

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید