باستان شناسی ایران

باستان شناسی ایران

از زمان تشکیل اداره «کل باستان‌ شناسی» که خود تغییر نام یافته اداره «کل عتیقات» بود و بعداً با نام  «مرکز باستان شناسی ایران» نامیده شد و در ادامه از حدود یک دهه پیش با عنوان «معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور» نام‌گذاری شده است، کمتر از ۶ دهه می‌گذرد. قدمت تأسیس گروه آموزشی باستان ‌شناسی در دانشگاه تهران به حدود نیم‌قرن می‌رسد.

این دو نهاد فرهنگی، تحقیقاتی و پژوهشی- آموزشی به‌منزله دو تشکیلات سازمان‌یافته باستان شناسی ایران بسیار جدید هستند و این امر با مقایسه با نهادهای مشابه در سایر نقاط جهان بهتر مشخص می‌شود. قدمت باستان شناسی ایران در مقایسه با موزه لوور پاریس که در سال ۱۷۹۳ یعنی چهار سال بعد از پیروزی انقلاب کبیر فرانسه از طرف انقلابیون به ملت فرانسه اهدا شد و به نام موزه ملی فرانسه نامیده و افتتاح گردید، بسیار جدید است. ۱۲۳سال بعد از گشایش موزه لوور مسئولین دولت ایران به فکر تأسیس یک موزه ملی در ایران افتادند.

باستان شناسی ایران : موزه در ایران به معنای عرفی کلمه، برای نخستین بار در سال ۱۳۳۵ هجری قمری مصادف با ۱۲۹۵ خورشیدی به همت شخصی به نام مرتضی‌قلی‌خان‌ ممتاز تأسیس شد. وی مجموعه‌ای از اشیای مختلف را دریکی از اتاق‌های مدرسه دارالفنون جمع کرده و آن محل را موزه ملی نامید و برای آن نظام‌نامه‌ای نوشت و برای اشیا داخل موزه نیز کاتالوگ یا فهرست توصیفی اشیا تهیه کرد.

بنابراین تأسیس موزه در ایران را باید سرآغاز تحولات تشکیلات باستان‌ شناسی ایران دانست. نقشه اولین موزه رسمی ایران توسط آندره گدار فرانسوی در سال  ۱۳۱۲شمسی آماده شد و ساختمان موزه به معماری حاج عباسعلی معمارباشی به اتمام رسید که امروزه آن را موزه ایران باستان می‌نامند.

در مهرماه سال ۱۳۰۶ خورشیدی نمایندگان مجلس شورای ملی ایران امتیاز انحصاری حفاری در تمام ایران را که ۲۷ سال قبل از این تاریخ به کشور فرانسه واگذارشده بود به‌طور مشروط لغو کردند و در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۶۷ نمایندگان مجلس شورای اسلامی اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور را که حفظ میراث فرهنگی هم از وظایف آن‌هاست به تصویب رساندند.

شاید بتوان حفاری  تپه حسنلو واقع در دره سولدوز در نزدیکی نقده در آذربایجان را یکی از اولین حفریاتی دانست که تحت هدایت یک هیئت باستان‌شناسی کاملاً ایرانی و مستقل با سرپرستی مشترک آقایان محمود راد و مهندس علی حاکمی در سال ۱۳۲۶ شمسی انجام‌شده است.

در زمینه باستان شناسی در ایران  از زمان قاجار مدارک کتبی در دست است که  به‌وضوح نشان می‌دهد درگذشته جمع‌آوری و نگهداری اشیا و آثار باستانی معمولاً از حد سرگرمی و تفریح موقتی تجاوز نمی‌کرده است.

این دوره از باستان ‌شناسی در ایران را می‌توان به‌عنوان دوران بی‌خبری موردمطالعه قرارداد. در این راستا محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه در خاطرات خود چنین می‌نویسد: « بعد از ناهار به خانه آمدم تا عصر مشغول خواندن مسکوکات کهنه شوم تازه به این خیال افتادم سکه کهنه جمع کنم».

درباره باستان شناسی در ایران در اواخر عهد ناصری این تفنن و خریدوفروش آثار باستانی بیشتر در میان طبقه اعیان و اشراف و کارگزاران دولتی رواج یافته و  بوده است و این‌گونه بود که میراث فرهنگی و باستانی ایران به طُرق مختلف وارد مجموعه‌های خصوصی در ایران و سایر نقاط جهان می‌شده است.

واگذاری‌ها و امتیازات حفاری عموماً از طرف والی‌ها و شاهزادگان دوران قاجار بوده است. یکی از شاهزادگان قاجار که امتیاز حفاری دریکی از محل تاریخی بسیار مهم یعنی تخت جمشید را صادر کرده است، معتمدالدوله فرهاد میرزا (عموی ناصرالدین‌شاه و والی فارس) است.

با بررسی خاطرات یکی از نمایندگان دولت در سال ۱۲۶۲ خورشیدی، این‌طور استنباط می‌شود که نیمی آثار پیدا شده از حفاری‌های باستان‌ شناسی در ایران متعلق به هیئت باستان‌شناس خارجی و از سه قسمت باقیمانده دو قسمت آن برای صاحب زمین و یک قسمت آن متعلق به دولت است و مخارج حفاری‌ها نیز به عهده هیئت باستان ‌شناسی خارجی است.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ موزه باستان شناسی گرگان اینجا کلیک کنید.

منابع:

ایران در پیش از تاریخ، صادق ملک شهمیرزادی، 1391، سازمان میراث فرهنگی و سبحان نور

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید