هند گوپتا و پس از گوپتا

دوره های گوپتا و پس از گوپتا

حدود سال ۳۲۰ میلادی امپراتوری جدید و قدرتمندی یعنی امپراتوری گوپتا (حدود ۳۲۰ – ۴۵۰ ميلادي)، در بیهار ظهور یافت. گوپتاها از جایی ناشناخته و احتمالا منشائی غیر شاهانه به پاخاسته بودند، و در نهایت بر کل شمال مرکزی هند فائق آمدند و نام خودشان را به دوره کلاسیک هنر هند بخشیدند. آنها آگاهانه امپراتوری مائوریای باستان را سرمشق خود قرار دادند و پاتالی پوترا را به عنوان پایتخت برگزیدند. در پاتالی پوترا آنها قدرت و اهمیتشان را افزایش دادند، نهایتا با یورش هون های سفید در اواخر قرن پنجم در هم شکسته شدند.

دوره گوپتا از نظر فرهنگی دوره ای بسیار غنی است و طی آن شاهد فوران علم، هنرهای بصری، موسیقی و ادبیات هستیم. طی فرمانروایی چاندرا گوپتای دوم (۳۷۵ – ۴۱۵ ميلادي) گوپتا به اوج شکوفایی رسیدند و گوهر شکوفایی آنها، کالیداسا نویسنده بود. همچنین در این دوره برخی از نمونه های نخستین نقاشی که امروز به جا مانده اند، بر دیوارهای غارهای بودایی در آجانتا و دکن خلق شدند. مجسمه سازی گوپتا که به شایستگی شهرت فراوانی یافته است.

سَرنات

نمونه برجسته مجسمه سازی گوپتا در سرنات، تندیسی متعلق به قرن پنجم ميلادي است، بودایی نشسته در حال موعظه احکام که از ماسه سنگ چونار تراشیده شده است. این تندیس مظهر ماهیت هنر گوپتایی است که توانسته توازنی چیره دستانه میان سادگی ای پالوده و علاقه شدید هندیان به تزیین به دست آورد. این پیکره کلیه مکتب های بعدی هنر بودایی، چه در هند و چه خارج از هند را تحت تاثیر قرار داد و همچنین تأثیری چشمگیر و ماندگار بر هنر برهمنی داشت.

این بودا که پشت سرش تاج خورشیدی بزرگ قرار دارد، مانند یک مرتاض بر روی تختی نشسته است و دارماچاکرا مودرا را اجرا میکند. لباس او با ظرافت فقط با لبه هایی در گردن، مچ دست و مچ پا نشان داده شده است. در سراسر لبه جلویی و مرکزی بالش تعداد زیادی چین مانند طرحی هلالی شکل به سمت بیرون از هم باز شده اند که انعکاس پارچه بر تاج خورشید بالای سر هستند.

دو موجود آسمانی بالای تاج خورشید در حال پرواز هستند و معجزه اولین موعظه در سارنات را جشن می گیرند، در حالی که بر روی پاسنگ تخت شش پرستنده به سمت گردونه مرکزی ادای احترام می کنند. دو گوزن در دو پهلوی گردونه قرار دارند که نشان می دهد محل وقوع باغ گوزن است. در دو سمت بودا دو شیر که روی دوپا ایستاده اند در پشت تخت قرار دارند و مانند شیرها در آشوکا، نماد اقتدار و غرش شاهانه پیام بودا هستند.

آجانتا

محبوبیت نوین تصویرپردازی بودا را در آجانتا، شمال شرقی بمبئی، می توان دید. آجانتا قرن‌ها جایگاه یک دیر کوچک بودایی بود، اما حامیان سلطنتی دودمان محلی که از طریق ازدواج با گوپتاها متحد شده بودند، در نیمه دوم قرن پنجم بیش از بیست غار به آن افزودند. شهرت امروزی آجانتا به خاطر غارهای بسیاری است که دیوارنگاره ها و نقاشی های سقف های آنها بر جای مانده است.

در این جا تصویر بخشی از یک دیوارنگاره ی مرمت شده غار نخست آمده است که بودی ستوا پادماپانی را در میان جمعی از پیروان اش، اعم از شاهزادگان و مردم عادی، نشان می دهد. او با گیسوان بلند سیاهی که از زیر تاجی جواهرنشان آویخته شده، به حال ایستاده، نشانه اش را، که گل نیلوفر آبی رنگی است، در دست راست گرفته است.

این بودی ستوا با شفقت فراوان به پرستندگانی نگاه می کند که از ورودی عبادتگاه به سوی تصویر سنگ تراشی شده بودا که در حجره ای در پس غار قرار دارد، می روند. نقاش شکل هوس انگیز بودی ستوای پوشیده در لباس مجلل را با ظرافت بسیار تصویر کرده، و پیکر او را با درجات رنگ ها و تاکیدها و سایه روشن های دلنشین، به ویژه در چهره و گردن، پرداخته است.

بودایی ها و هندوها در هند مناسک مذهبی شان را در کنار هم و غالبا در یک جایگاه، به جا می آوردند. شاهان هندوی و درباریانشان حامیان مالی این غارهای تازه ی دیر بودایی واقع در آجانتا بودند. آیین های هندو و بودایی مثل دین یهود، مسیحیت و اسلام یکتا پرست نیستند. بودایی ها و هندوها برای رسیدن به معنویت خدایان متعدد و راه های گوناگون دارند. بودا در آیین هندو در واقع یکی از تناسخ های ده گانه ی ویشنو، یکی از سه ایزد اصلی هندوها است.

بادامی

در هند، آثار به جا مانده از هنر اولیه ی بودایی بیش از آثار به جامانده از آیین هندو است. زیرا بودایی ها دیرهای عظیم خود را با مصالح بادوامی چون سنگ و آجر می ساختند. اما در دوره ي گوپتا، پیکره ها و معماری سنگی هند و کم کم به رقابت با یادمان های بزرگ بودایی جنوب آسیا برخاست.

در قرن ششم، هونها امپراتوری گوپتا را سرنگون ساختند و خاندان های منطقه ای گوناگونی در هند قدرت یافتند. در فلات دکن هند مرکزی، پیکره سازان، مجموعه ای نقش برجسته بر دیوار تالارهایی که در دل کوه کنده شده اند، حکاکی کرده اند. یک نقش برجسته شیوا را در حال رقص کیهانی نشان می دهد که در آن ۱۸ دست او به گونه ای هم آهنگ در محدوده ی دایره ای در پیرامون او در نوسان اند.

بعضی دست ها اشیایی را گرفته اند، و برخی دیگر حرکات نمادین نیایشی (مودراها) را نشان می دهند. در قسمت زیرین سمت راست، پسرش گانش فیل سر به تقلید محتاطانه ی شیوا پرداخته است. ناندی، گاوی که مركب شیوا است، در سمت چپ ایستاده است.

هنرمندان غالبا ایزدان آیین هندو را به صورت نیمی انسان و نیمی حیوان يا، مثل نقش برجسته‌ی بادامی، به صورت پیکرهای دارای اعضای متعدد نشان می دادند. این شکل های ترکیبی دارای اعضای متعدد نمایانگر آن بودند که موضوعات به نمایش درآمده نه انسان بلکه خدایان فرا انسانی و دارای قدرت های فوق طبیعی هستند.

اِلفانتا 

تصویر دیگری از شیوا به صورت فوق انساني در غار – معبد اِلفانتا ، جزیره ای در بندرگاه بمبئی متعلق به قرن ششم ميلادي بدست آمده است. این تصویر سنگ تراشیده ۵/۵ متری شیوا در هیئت مَهادِوا، «خدای بزرگ، يا سرور سروران»، درعمق معبد قرار دارد، به طوری که وقتی زائران به غار می آیند و چشم شان به تاریکی عادت می کند، گویی بر آنان ظاهر می شود.

این تصویر شیوا سه چهره دارد که هر یک جنبه‌ی متفاوتی از الوهیت را نشان می دهند. چهارمین چهره که در پشت نادیده می ماند چنین القا می کند که شیوا هنوز به تمامی از دل صخره ظهور نکرده است. چهره ی مرکزی رفتار آرام و متوازن شيوا را نشان می دهد، سطح های بی پیرایه ی چهره با غنای گیسوان انبوه و جواهرنشان او در تضاد است، دو چهره ی کناری به کلی متفاوت اند.

سمت راستی چهره ای است زنانه با موهای مجعد  به  گرد آن، چهره ی سمت چپ از آن مردی است عبوس با سبیل تاب دار که از گوش اش ماری کبرا چون گوشواره ای آویخته است. چهره ی زنانه (اوما) نمایانگر جنبه ی آفرینش گرایی شیوا است؛ چهره ی عبوس مردانه (ابهایراوا) نمایانگر جنبه ی ویرانگر شیوا است. شیوا بر این دو نیروی متضاد نظارت دارد و چهره ای مرکزی نمایانگر توازن آنان است. چرخش ادواری ویرانگری و آفرينش جهان، که دو چهره کناری نمادشان هستند، جنبه ای است از ادراک هنری از زمان که با الگوی ادواری مرگ و باززایی همخوانی دارد.

معبدهای هند

تصوير شمارۀ 1: راجاراجشوار، تنجاوور، هند، نمونه معبد هندو به سبک جنوب است، دو مانداپا با بام های تخت به گارباگاریها، در پایه های  ویماناها، (برج هرمی شکل 64 متری)، راه دارد.

معبد هندو خانه ی خدایان بر زمین و جایی است که آنها خود را بر انسانها آشکار می سازند. در مرکز همه ی معابد هندو گارباگریها، «حجره ی زهدان»، قرار دارد که تصويرها يا نمادهای الوهیت را در خود جای میدهد، مثل لینگای شیوا. فقط کاهن های برهمن می توانند وارد این بخش داخلی عبادتگاه شوند و پیشکش ها را به ایزدان تقدیم کنند.

پرستش کنندگان صرفا می توانند در آستانه بایستند و الوهیت را چنان که در تصویرش جلوه یافته تماشا کنند، در معابد مجلل معماری متأخر هندو که تالارهای متعدد دارند، پرستش کنندگان و کاهنان درون مجموعه ای از فضاها حرکت می‌کنند که به ترتیب به تقدس آنها افزوده می شود و معمولا بر محوری شرقي – غربی سازمان یافته اند.

کاهنان و معماران هندو به نقشه ی هر معبد اهمیت زیادی می‌دهند و می کوشند آن را با نمودار هندسی مقدس جهان (ماندالا) هماهنگ سازند. تاریخ نگاران معماری، با پیروی از متن های باستانی هند، معابد هندو را به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم می کنند:

تصوير شمارۀ 2: معبد ویشواناتا، خاجوراهو، هند. این معبد به سبک شمالی است، چهار برج دارد که هر کدام ازقبلی بلندتر است و نمادی از خانه های کوهستانی شیوا است. بزرگترین برج شیکارای کندو مانند است.

مهم ترین شاخصه ی سبک شمالی، برج کندو مانند آن (شیکارا ) است که کلاهکی به نام آمالاکا دارد به شکل بالشتک های دنده داری که از شکل میوه ی آمالا الهام گرفته شده که گفته می شود دارای خواص دارویی است. آمالاكاها در گوشه های سطح های پایینی شیکارا نیز دیده می شوند.

معابد شمالی دارای بام های برج مانندی نیز هستند که بر فراز تالارهایی (ماند اپاها) قرار دارند که به سوی گارباگریها می‌رود. معابد جنوبی دارای بام های تخت بر فراز مانداپاهای پیل پایه دار و زیارتگاه های کوچکتر برج مانند به نام ویماناها هستند که فاقد انحنای همتاهای شمالی شان اند و بیشتر به هرم های چند طبقه می مانند.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ هنر هند اینجا کلیک کنید.

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید