هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین

بازتاب هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین

نشستی از سلسله نشست‌هاي هنر و آموزه‌های شرقی با عنوان «بازتاب هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین» در گروه هنر شرق پژوهشکده هنر برگزار شد.

این نشست با سخنرانی محمد شکری فومشی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، روز دوشنبه ۲۹ مهر 1398 ساعت ۱۶ تا ۱۸ در پژوهشكده هنر برگزار گردید. دکتر شکری فومِشی این نشست را حرکتی آغازگر و تاثیرگذار در زمینه شناخت آثار مانوی ایرانی می‌داند.

در ابتدای نشست  هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین دکتر شکری فومشی تاریخ مختصری از آثار مانوی کشف شده ذکر کردند. به گفتۀ ایشان  دورترین نقطه‌ای که آثار مانوی در آنجا مشاهده شده  چین است و علاوه بر آن امروزه  آثار جدیدی در  جنوب شرقی چین، استان فوجیان، کشف شده است. به گفتۀ ایشان در جنگ جهانی دوم، ژاپنی‌ها یک نمونۀ زیبا از آثار مانوی را کشف کرده و با خود به ژاپن می‌برند.

در سال 2006 میلادی این طومار نوشته، توسط دانشمندان به عنوان یک طومار نوشتۀ مانوی (نسخۀ چینی ارژنگ) تأیید می‌شود. در این طومار نوشته تمام ایزدان مانوی، زمین‌ها و عرش‌ها و نیز دوزخ مانوی و … ترسیم شده است و تمام آموزه‌های مانوی در آن قابل مشاهده است.

به گفتۀ دکتر شکری فومشی آثار هنریِ مانوی در شرق گیتی کشف شده است و بیشترین حجم آثار کشف شده در شمال غرب چین در استان شین جیان (ترکستان چین، تورفان) است. شروع اکتشاف در چین در ابتدا با باستانشناسان غیر چینی آغاز شده است. در سال 1902 امپراتور آلمان، ویلهم دستور داد که یک هیئت اکتشافی به تورفان رفته و به عبارتی از هیئت اکتشافی انگلیسی، روسی، ژاپنی و … عقب نمانند. نزدیک به 12 سال بعد چینی‌ها خود به فکر اکتشاف تورفان افتادند.

 

 

 

متون مانوی بسیار گسترده هستند که تنها بیش از 4000 هزار قطعه متون ایرانی مانوی ثبت شده است و دو برابر آن متون ترکی مانوی وجود دارد. بیشتر این آثار از متونی که متعلق به یک حکومت ترکی (اویغوری) در جنوب مغولستان، قرن 8 میلادی، استنساخ شده است. اویغورها به مدت 70 سال حکومت کردند، به عبارتی مانوی ها در طول حیات خود تنها 70 سال به طور کامل مورد حمایت حاکمان (اویغورها) بودند که در این مدت هزاران متون تولید شده است. آثار کشف شده در تورفان چین متاثر از آثار ترکان اویغوری است که از سرزمینشان به تورفان چین به همراه نسخ خطی خود کوچ کرده‌اند. به گفتۀ دکتر شکری فومِشی مانویان تورفان چین بعد از حمله مغول‌ها ازبین می‌روند. درحقیقت آخرین بازمانده‌های مانویان را در این دوره هستند، اما همۀ مانویان ازبین نرفته‌اند. برخی از مانویان از مغول‌هایی که به چین حمله کرده بودند به روستای فوجیان فرار کرده و زنده ماندند و در سال 2008 میلادی آثاری از مانویان در این مکان کشف شد.

دکتر شکری فومِشی ذکر کردند که در دین و هنر مانویت عناصر بسیاری از ادیان زردشتی ایرانی و غیر ایرانی، بودیسم، مسیحیت و یهودیت موجود است. به عبارتی دین و هنر مانوی یک دین ترکیبی است. به همین دلیل ممکن است ما در میان آثار هنری مانوی به شخصیت‌هایی همانند تصویر بودا، مسیح و فرشتگان مانوی که نزدیک به دین یهود است، برخورد کنیم. به گفتۀ دکتر شکری فومِشی شناخت هنر مانوی نیازمند آگاهی به عناصر و اجزای دین مانوی است. دین مانوی تا قرن سوم میلادی، اولین دینی است که دارای کتاب بود. مانی به کاتبان زمان خود دستور می‌دهد که آنچه که به او وحی شده است را بنویسند و این‌گونه او از تحریف کتابش جلوگیری می‌کند.

در ادامۀ نشست هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین دکتر شکری فومِشی به معرفی بخشی از آثار مانوی موجود در موزه هنر آسیایی برلین پرداختند. یکی از این آثار برگی است از انجیل مانی که پشت و روی آن نگاشته شده است. تیترهای این برگه خوشنویسانه و بارنگ متفاوت از متن به رنگ ارغوانی نوشته شده است (رنگ متن قرمز و یا سیاه رنگ هستند). حروف تیترها مد نویسی شده است و نوعی کشیدگی در حروف دیده می‌شود. نگاره‌هایی که درون متن این آثار مشاهده می‌شود افقی هستند برخلاف متن که دو ستونه و عمودی نوشته شده‌اند.

برخی از عناوین اصلی (تیتر) در آثار مانوی به دوشکل نوشته شده است، 1-  ساده و درشت 2- ریسمانی (نوشته با ضخامت بالا و دارای دو خط) به همراه آب طلا بر روی آن‌ها و نیز اطرافشان با تذهیب مزیّن شده‌است. مورخان اسلامی معتقدند که آب طلا بسیار مورد استفادۀ کاتبان مانوی بوده است و از بهترین کاغذها سود می‌بردند، (برای مثال پشت بسیاری از برگه‌های چینی، سروده‌های مانوی کشف شده است).

برخی از عناوین در آثار کشف شده در تورفان چین ساده و مزیّن به تذهیب هستند و برخی دیگر از تیترها آینه‌ای نوشته شده‌اند به عبارتی از هردو سمت، این عناوین قابل خوانش هستند. عناوین فرعی در آثار مانوی ممکن است به زبان دیگری از زبان اصلی متن باشد. یکی از آثاری که در نشست هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین موردبررسی قرار گرفت، دو نقش انسان با چهرهایی غیر مهربان و طرز نشستن متفاوت است. این دو نقش دارای هالۀ دور سر هستند که به نظر می‌رسد جزء خدایان هستند. در پشت این صفحه نگارگری شده نیز شخصیتی دیگری دیده می‌شود که در فضایی همچون روز رستاخیز قرار دارد و این شخصیت یاد‌آور مسیح است.در کلیساهای مانی (مانِستان) ترانه‌هایی به همراه سازهای مختلف اجرا می‌شده است. برخی از متون به‌دست‌آمده از این دوران نسخ خطی هستند که یادآور نت‌های امروزی هستند. در برخی از این متون نام نوازندگان ذکرشده است. همۀ نسخه‌های تورقان به قرن 8 تا 11 میلادی تخمین زده‌شده است به‌جز یک اثر که دارای تاریخ درون‌متنی است، به نام مه نامک است. دلایل خط شناسانه مهم‌ترین دلیل شناخت دوره تاریخی آثار است.

برای اطلاعات بیشتر هنر مانوی در قطعات مجموعه برلین به کتاب “هنر مانوی در مجموعه‌های برلین” نوشته سوزانا گولاچی و با ترجمه محمد شکری فومشی و سونیا میرزایی که به‌زودی انتشارات پژوهشکده هنر آن را منتشر خواهد کرد، مراجعه فرمایید.