با روی کار آمدن سلاجقه در مشرق ایران در حدود 1037 میلادی(429 هجری) یک دوره مشعشع فلز کاری اسلامی آغاز گردید. ظروف برنز و طلا و نقره طرح تزئینی جدیدی نشان می دهد، که به وسیله صنعتگران دوره سلجوقی به وجود آورده شده. اکثر ظروف نقره سلجوقی که بین قرن یازدهم تا سیزدهم ساخته شده است، در موزه ها و مجموعه های روسیه است و در سال 1909 میلادی(1327 هجری) اسمیرنف شرحی درباره آنها منتشر کرد.
اغلب آنها در آسیای وسطی یا قفقاز پیدا شده و عبارتند از کاسه و گلدان و بطری به خط کوفی روی زمینه اشکال طوماری نقش شده است. طرح تزئینی معمولا کنده و حک شده و گاهی برجسته است و گاهی ترصیع شده، مثل کاسه ای در موزه برلین که در وسط طرح ترنجی دارد که داخل آن تصویر یک ساززن کنده شده است.
مینا کاری نیز در زمان سلاجقه مرسوم بود. یکی ازعالیترین نمونه مینا کاری اسلامی موجود، یک بشقاب برنزی در موزه اینزبروک که با مینای چند رنگ با تصاویر انسانی و پرنده و حیوان در داخل اشکال ترنجی که با درخت نخل و تصاویر رقاصه ها از هم جدا شده تزیین گشته است. نوشته این بشقاب نام صاحب آن را سلطان رکن الدوله داوود ارتقی (1108 تا 1145 میلادی/502 تا 540هجری) معین می کند که در کیفا و آمیدا در شمال عراق سلطنت می کرده است.
طلاکاری در این دوره نیز بسیار عالی بود ولی متاسفانه نمونه های زیادی از آنها باقی نمانده است. اکثر قطعاتی که موجود است در ایران به دست آمده و گاهی جواهرات تقلبی شبیه به جواهرات دوره سلجوقی ساخته می شود، ولی به آسانی می توان آنها را تشخیص داد. اغلب جواهرات سلجوقی گوشواره و گردنبند است. بعضی از آنها به شکل حیوانات و پرندگان ساخته شده.
موزه متروپولتین سه نمونه جواهر دوره سلجوقی دارد؛ یکی گوشواره ای است به شکل هلال(تصویر1) که تزئینات آن توباز و شکل پرنده هایی است که با اشکال درخت نخل از هم جدا شده است. این گوشواره از لحاظ اسلوب به گردنبند طلا که در موزه برلین است شباهت دارد. این دو قطعه را می توان به نیمه اول قرن یازدهم نسبت داد.
یک گوشواره به شکل پرنده و یک گردنبند به شکل شیر(تصویر2) از قرن دوازدهم و سیزدهم به دست آمده است. جزئیات صورت و پوست شیر با سیم تابیده طلا ساخته شده و در داخل حفره چشم احجار کریمه قرار داده شده بوده است. اشکال آن تو خالی و شکل گل سرخی که دارای هفت دایره است و در برنز های دوره سلجوقی قرن دوازدهم و سیزدهم ساخت ایران دیده می شود، روی آن حک گردیده است.
اشیاء برنزی با تزئینات برجسته و منقوش
صنعت اشیاء ریخته گری برنز با تزیین برجسته مانند آینه و الواح و اشکال حیوانات در زمان سلاجقه در ایران و عراق رایج بوده است. از نمونه های این دوره آینه های کوچکی است(تصویر3) که پشت آنها شکل ابوالهول و کتابت به خط کوفی نقش می گردید. تاریخ ساخت این اشیاء در حدود قرن دوازدهم است و به احتمال قوی محل ساخت آنها ایران بوده است.
دو آینه تاریخ دار که یکی در سال 548 هجری(1353 میلادی) و دیگری در سال 675 هجری (1276 میلادی) ساخته شده است در مجموعه هرازی در قاهره موجود است. این آینه ها با شکل بروج فلکی و حاشیه ای با شکل حیوانات تزیین شده و همین طرح آینه های دوره سلجوقی دارای مناظر شکار است و نمونه این قسم آینه در موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن وجود دارد.
نمونه فلز کاری دوره ارتقی آینه ایست در مجموعه کنت والرشتاین که با علایم بروج فلکی و حاشیه اشکال حیوانات و نباتات و نام شاه ارتقی حاکم خارپوت در حدود سال 1260 میلادی (659 هجری) روی آن نقش گردیده
برنزکاری دوره سلجوقی که نقوش مختلف روی آنها حک شده، شامل اشیاء مختلف و متنوع مورد استعمال روزانه از قبیل ابریق و کتری و هاون و شمعدان و چراغ و جعبه و غیره می باشد. از انچه باقی مانده اغلب ساخت ایران است ولی محل خاص ساخت آن ها را نمی توان به درستی تعیین کرد، بعضی از آنها در قسمت شرق و شمال شرقی ایران و برخی در حوالی ری و همدان به دست آمده است.
موزه متروپولتین در حفاری در نیشابور یک ابریق برنزی سلجوقی به دست آورد که متعلق به قرن دوازدهم و روی آن اشکال حیوانات و مناظرشکار نقش شده است. شکل این ظرف که روی دسته آن شکل انار است از اسلوب بعد از دوره ساسانی تقلید شده و شبیه ابریق دیگری است در موزه متروپولتین که متعلق به قرن دهم است.
ابریقی که در نیشابور پیدا شده است به احتمال قوی ساخت همان محل است و شواهد و مدارک ادبی و تاریخی حاکی از آن است که نیشابور و سایر شهر های ایالت خراسان در قرون وسطی از مراکز مهم صنعت فلز کاری بوده است.
یک نمونه عالی برنز دوره سلجوقی قرن دوازدهم هاونی است(تصویر4) که روی آن شکل حیوانات از قبیل شیر و غزال و سگ با دقت نقش شده و به وسیله اشکال ترنجی نباتی ازهم جدا شده و کتیبه ای به خط کوفی روی آن دیده می شود. از شباهت همین نقوش حیوانات این هاون و ابریق ساخت نیشابور چنین نتیجه گرفته می شود که این هاون نیز باید در خراسان ساخته شده باشد.
یک ظرف دیگر متعلق به همین دوره، گلدان برنزی بزرگی است که طرحی روی آن نقش شده و دارای تزیینات معمول دوره سلجوقی است؛ یعنی نقش حیوانات و یک جفت اژدها و کتابت به خط کوفی که حروف آن بهم مخلوط است.
فلزکاران ایرانی مشبک کاری را با مهارت تمام در تزیین و ساختن ظروف فلزی بکار برده اند و شمعدان و عود سوز به شکل حیوانات و پرنده ساخته اند. در موزه متروپولتین عود سوزی به شکل شیر وجود دارد(تصویر5)؛ شیر با اسلوب دوره سلجوقی ساخته شده و شانه و گردن و ران او با اشکال متشابک باز تزیین شده است. دو عود سوز دیگر به شکل شیر وجود دارد، یکی بزرگ که در موزه ارمیتاژ و دیگری که ر موزه لوور است. همه آنها را می توان به قرن دوازدهم نسبت داد.
منبع: کتاب راهنمای صنایع اسلامی/ موریس اسون دیماند؛ مترجم:عبدالله فریار
