هنر کاشیگری و کاشی کاری از ارایه های ارزشمند وابسته به معماری است که ذوق,سلیقه و هنرمندی کاشیگری سرزمین ما ,آن را به درجه ای از رشد رسانده که تحسین بینندگان را برانگیخته است.آنان که با معماری اسلامی ایران آشنایی دارند,بایستی از آگاهی های لازم از ارزش های هنرمندی ,طرح ها و نقوش رنگ و لعاب ,پخت و به طورکلی از اصول و قواعد و رموز کاشی کاری نیز بهره مند باشند. دراین مقاله، از کاشی های دوره صفویه تا قاجار و در امتداد آن تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و شاخصه های کاشی کاری دوره های یادشده و اصطلاحات مهم کاشی کاری معرفی گردیده تا علاقه مندان با تحولات کاشیگری این دوره آشنا شوند. دوره صفویه,دوره قاجار,طراحی نقوش,خط و تصویرنگاره معماری بی همتای ایران با بناها و آثار مختلف,از ویژگی طرح,اجرا و به خصوص نماسازی های بدیع برخوردار است.وجود نماسازی های داخلی,خصوصا خارجی و استفاده از هنر های وابسته به معماری , بالاخص هنر بی مانند کاشی کاری , ایران را در جهان شهره ساخته است. پدیده های کاشیکاری برای عناصرتزیینی طاقی ایران با شگرفی ,قواعد,اصول , هنر آن هم از توجه هنرمندان کاشی کار مسلمان,با ایمان ,ایثارگر ,بی توقع و بسیارسخت کوش و با سلیقه, آثار کاشی کاری در جای جای ایران عزیز, جاودانه هنر برای معماری عزیزکشور شده است. کاشی کاری‌های بسیار پررمز و راز با نقشء اجراهای بسیار دقیق و ظریف خصوصا پديدة انتخاب رنگ کاشی» آن هم از همنشینی,همخوانی. اصول, خانوادة رنگ‌هاء شیوایی رنگ‌هاء دلنشینی و جذابیت رنگ و بالاخره تفکیک و زبان رنگ‌های کاشیء برای آثار معماری کشور از جمله کاخ‌هاء کوشک‌هاء دیوانخان‌ها و تشکیلات اداری, خدماتی» مساجده مدارس علمیه و بسیاری دیگر. آن‌چنان از سرپنج هنرمندان کاشی‌کار مخلص هنرهای بسیار بدیع و زیبای قدسی به اندازه تمام زیبایی‌های عالم آفریده شد که بر تارک معماری جهان همواره چون دُری تابناک می‌درخشد و نام ایران پرگوهرو پرهنر را برای هميشه پرآوازه ساخته است. در مقالةً حاضرء با جزئیات اجرایی بیشتری از این هنر آشنا خواهیم شد. از مهمترین دوره های معماری ایران از حیث کمیت و کفیت دوره صفوی است. در شهرهای اردبیل، تبریز، قزوین، قم، شیراز، اصفهان، کاشان، اشرف مازندران، کربلا، سامره، کاظمین مسجدها، کاخ ها، زیارتگاه ها، بازارها، کاروانسراها، یخچال ها، حمام ها، آب انبارها بر پایه سنت های اصیل معماری ایران ساخته شد و با خشت های مطلا، گچ بری ها، طرح های مشبک، حواشی و سردرهای مقرنس، نقاشی های دیواری و کاشی های لعاب دار منقش و مصوری که متناسب با اماکن مورد نظر بود تزیین گردید که به ویژه از لحاظ کاشی سازی و کاشی کاری که موضوع ماست دو مسجد شیخ لطف الله و شاه اصفهان حائز اهمیت است. مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین بناهای قرن یازدهم هجریست که به فرمان شاه عباس کبیر ساخته شد. سردر آن در سال 1011 هجری و بنای کلی آن در سال 1028 هجری اتمام یافت. معمار با استناد کتیبه داخل محراب مسجد استاد محمد رضای اصفهانی بود. تزئینات مسجد شیخ لطف الله که از شاهکارهای کاشی کاری عهد صفوی است از سردر و نمای خارج و داخل گنبد گرفته تا کاشی های درونی بالای ازاره ها کلا از نوع کاشی های نفیس معرق است. ساختمان مسجد شاه نیز که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال 1021 هجری مقارن با بیست و پنجمین سال پادشاهی شاه عباس کبیر به معماری استاد علی اکبر اصفهانی آغاز شد و در سال 1040 هجری یعنی بعد از مرگ شاه عباس در عهد سلطنت شاه صفی به پایان رسید. ولی تزئینات کاشی کاری آن تا دوره شاه عباس ثانی ادامه داشت و به استناد کتیبه کاشی کاری شبستان غربی مورخ سال 1077 هجری در دوران وی خاتمه یافت.
تزیین سردر این مسجد که به منظور زیبائی میدان در سال 1025 بسیار زودتر از سایر قسمت ها کامل گردید. کلا با کاشی های نفیس معرق انجام شد ولی تزئینات عمده قسمت های دیگر مسجد با کاشی های هفت رنگ صورت گرفت. در عصر صفوی که دوره اوج استفاده از کاشی های معرق و مشبک و هفت رنگ بود به موازات محدودیت طراحی در کاشی کاری مساجد و اماکن مقدسه به نقوش هندسی، گیاهی و تزئینات اسلیمی با استفاده از شیوه ساخت و ساز کاشی هفت رنگ طراحی انواع حیوانات و پرندگان افسانه ای، صحنه های مجالس رزمی و بزمی چه با موضوعات داستان های ملی و چه متاثر از وقایع زندگی خصوصی معمول شد و برای تزیین کاخ ها، منازل، حمام ها و بازارها به کار رفت که نمونه ای از آن نقوش پرندگان افسانه ای بر کاشی های عمارت هشت و بهشت اصفهان است که از سال 1893 در موزه لوور پاریس نگهداری می شود و به ظاهر از یکی از کاخ های سلطنتی اصفهان جدا شده است. در این شیوه از اسلیمی, ختایی درهم تنیده (رو,وارو) پیچک های افشان رفت و برگشت (تو ,تورمه های جفت)جفت چٍث و راست گل بوته جقه ای,گلابتون های چث و راست , گل های دهن اژدر, گل های شاه عباسی تخمکدار خرد و کلان و بسیاری دیگر به تکامل رسید و در نماسازی های داخلی و خارجی آثار معماری از (کاشی معرق و کاشی هفت رنگ )استفاده شد . پدیده های (نقشی) که تا امروز اساس قاعده کاشی کاری ایران سده است.
در این دوره خوشنویسی و خطاطی , مورد بازنگری و تجدید نظر عمیق قرار گرفت و اصطلاحات و ابداعات جدید نیز با ذوق ,سلیقه و خلاقیت از طرف خطاطان بزرگ برای خط های کوفی, اولین خط فرهنگ اسلامی وشاخه های آن, چون (کوفی پیرآموز, کوفی شمایل دار,کوفی خرطوم فیلی,کوفی مشجر,کوفی هندسی, کوفی مزهر)و بسیاری دیگر, تحول و تنوع های گسترده ای به وجود آمد. همچنین از سرپنجه خوشنویسان نامی زمان همچون (علی رضا عباسی , محمد رضا امامی ,میرعماد ,استاد محمد باقر بنا) و برخی دیگر که آن ها را از جهت استادی تمام هفت قلمی مینامیدند.خطوط دیگری مثل(نسخ ,ثلث ,محقق,ریحان, رقاع, نستعلیق) وشاخه هایدیگری از آن ها به سر حد کمال مطلوب رسید و در کتیبه ها تا امروزه جاودانه بناهای اسلامی کشور شده است. تزیینات خط بنایی که به علت شیوه خاص نگارش آن, به خط معقلی نیز شهرت یافته است.زیباترین شکل ترکیب آجر و کاشی را به روی بناها نمایش می دهد. این شیوه به خصوص نقش آفرین سطوح بناهای مذهبی متعددی گردیده است. بناهایی چون مسجد اما اصفهان و ساقه گنبد شیخ لطف الله اصفهان,زیباترین نوع خط معقلی دوره صفویه را به معرض نمایش میگذارد. در این زمان ,تهیه کاشی (گلی و جسمی) با رنگ های متنوع, شفاف, پر جلا و بیشتر انواع الوان دوره تیموری برای ساخت (کاشی معرق) تهیه شد و به تعالی رسید. قطعات و عناصرکاشی چون (دوال ,جوک,و نره)در رنگ های جذاب برای کاربری های مختلف ساخته شد و در کارهای ارزشمند کاشی کاری مورد استفاده قرار گرفت. این عنصر کاشی از رنگ های جذاب تهیه شده ,اما تک رنگ آن برای نبش(صفه ,ایوان ها, محراب ها) با حرکت مدور تحت زوایای 30,45,60 درجه و در فرم فیتیله ای در کاشی کاریی استفاده میشده است.پیچ کاشی بیشتر به نام فیتیله پیچ مشهور شده ودر دوره صفویه , پیچ بیشتر با رنگ فیروزه ای در بناها واثار اسلامی, همچون فیل گوش سازی های بلند شبستان مسجد شیخ لطف الله و بسیاری دیگر به کار رفته است. تحول و تکامل هرچه بیشتر با کارهای گره به نام هندسه نقوش برای (کاشی کاری و سایر هنرهای وابسته به معماری)که از افکار متعالی بنابان،معماران،کاشی گران، ارزشس های بیکران و در تعداد فراوان (هندسه گره) که از فلسفه علم هندسه سخن می گوید ،هرروز برای کاشی کاری آن دوران آفریده می شد. برای نوررسانی وتهویه هوا به قسمت های داخلی آثار معماری ،خصوصا در گردونه و ساقه گنبد ها،پنجره کاشی پدیده ارزشمندی بود که به وجود آمدونمونه بارز این عنصر کاشی سازی، پنجره های (مشبک معرق کاشی)شانزده گانه گنبد مسجد شیخ لطف الله و خصوصا پنجره مشبک بسیار ارزشمند (کاشی معرق)ایوان مسجد حکیم اصفهان و بسیاری دیگر. از انجا که ادامه شیوه کاشی کاری معرق از قرن یازدهم هجری به دلیل اقتصادی ،مقرون به صرفه نبود، کاشی کاری نوع هفت رنگ مرسوم و متداول شد. یکی از دلابل توسعه این نوع کاشی،آن بود که ارابه و تززیین مسجد جامع عباسی اصفهان با کاشی که مساحتی حدود50000 متر مربع را شامل می شد،به شیوه معرق ممکن نبود، به همین دلیل استفاده از کاشی هفت رنگ در تزیین این بنا تسریع نمودند. اما پدیده جالب در این دوره، استفاده از رنگ زرد در نقوش کاشی ها بود.این رنگ به میزان زیادی در مدرسه چهارباغ اصفهان کاربرد داشته است. از (گلچین گره و خط )در انواع بسیار متنوع و زیبا و با قاعده و اصول ابذاع شد و در جای جای آثار معماری کشوربا (رنگ های الوان کاشی)مورد بهره قرار گرفت. با خلق کاشی های خشتی هندسی با نقوش بسیار بدیع و اصطلاحا (قلم گیری های بسیار ظریف) و با به کار بردن لعاب های الوان پرجلا با رنگ های (معدنی ،اکسیدها،فلزات،خصوصا طلا)و در نتیجه به وجود آمدن نوعی کاشی های اصطلاحا (کاشی زرین) برای بارگاه مقدس رضوی و نوعی دیگر برای آزاره های بقعمه خواجه ربیع و مکان های دیگر به وجود آمد.
این کاشی کاری فقط از نقوش هندسی همچون گره تشکیل شده و فاقد حرکات از نقوش دیگر معمول در کاشی کاری است. نکته:در کاشی کاری گره هندسی،قطعات مورد نظر از کاشی های رنگی تراشیده شده و با استقرار قطعات،که (الات)گفته می شود،زمینه ای کوچک یا بزرگ از گره کاشی به وجود می آید.در روش کاشی کاری پیش بره،گل ورز دیده سفت تخماق کوبی و تخت شود. یکی از پدیده های بسیار ارزشمند هنر کاشی گری در دوره صفویه،هنر(نقاشی برروی کاشی)بوده است.دراین روش بنا به ذوق و خلاقیت هنرمند طراح و کاشی پز، نقاشی روی کاشی بدین شرح اجرا می شده است.
الف)خشت کاشی تهیه و به کوره برده میشده تا حدود 500درجه پخته شود.از خبرگی کوره بان درجه پخت تعببن، و سپس از کوره خارج می شده است. ب)لعاب سفید برخشت نیم پخته داده می شده می شده،به کورهبرده می شد تا حدود900 درجه پخته شود،سپس از کوره خارج می شده است. ج)خشت کاشی از کوره خارج، و باتیشه دوسر اصطلاحا (درز)گونیا می شده است. د)ابتدا بالعاب کاشی برپشت ردیف های کاشی شماره گذاری انجام می شده تا در نصب (اشتباهی)صورت نگیرد. سپس با سلیقه و هنرمندی طراح، عمل بوم کردن و لعاب دادن حرکات صورت، پیکر بر سطح کاشی انجام می شده و کاشی به کوره برده می شده تا حدود 1200 درجه حرارت پخته می شد.از این نوع تابلو های بسیار جذاب (نقاشی روی کاشی )در حمام گنجعلی خان کرمان و نمونه فوق العاده زیبای آن چون مینیاتور در 11 ردیف افقی و 6 ردیف عمودی در موزه ویکتوریاالبرت لندن وجود دارد که روح و جان بینندگان را جلای باطن می بخشد. عناصری بسیاربا قاعده از هندسه و بافلسفه از محاسبه از افکارخلاقان است که برای (رسمی بندی ،کاربندی ها،یزدی بندی ها،گونه سازی ،اختر بندی ها،طالسه سازی ها،قطاربندی ها، مقرنس سازی ها آونگ و آویزدار،مقرنس سازی های طاس و نیم طاس دار{تخته به تخته})با کاربری از مصالح گوناگون، خصوصا،(کاشی کاری های معرق)با خلاقیت فراوان به وجود آمد به طور کلی،پدیده کاشی کاری دوره صفویه با عناصر و جزییات فراوان، متنوع و بسیارارزشمند،پدیده ای بودکه توجه دنیای معماری را در جهان به خود جلب کرد و اصول و قاعده آن (انگیزه کاشی کاری )در ادوار بعد و تا امروزاصول و قاعده ای برای بناهای مذهبی وغیره در ایران گردیده؛اصولی که هرروز بارور تر میشود. کاشیکاری. یکی از مهمترین عناصر تزئینی و بخش جدایی‌ناپذیر معماری اسلامی ایران به حساب می‌آید. باید اذعان داشت که استفاده از هنرهای متعدد کاشیکاری» جلوه و زیبایی خدایی را برای همساجد»» هزار برایر می‌کند. مسلمً نقوش گوناگون در کاشیکاری نه تنها جذب‌کنندةقلوب مسلمین شده:بلکه دل‌های هنرمندان و هنرشناسان و معماران بزرگ عالم و غیرمسلمان را یز تسخیر کرده است. به طور کلی, هنر کاشیکاری و اواع آن, نه تنهابرلی مساجد. بقع متبرکه و مدارس علمیه, پلکه در ساختمان کاخ‌ها و دروز‌ها جایگاهی خاص دارد.امروزه گیگاه نیز در مکان‌های تعلیم و تعلم, «مدارس, آموزشکده‌ها. دانشگاه»» از کاشیکاری و هنرهای وابسته به آن بهره برده میشود که کافی نیست. باید در مردم. انديشة ترغیب و تشویق برای استفاده از هنر کاشیکاری در بناها و ساختمان‌سازی به وجود آورد. از سویی دیگر, توجه مهندسان و معماران جوان نیز باید به این عنصر زیبای تزئین معطوف شود و آموزش‌های لازم بهمنظور آشنایی با انواع کاشی‌ها و شیوههای ساخت آن‌هاءطرح‌ها و نقوش: بهطور کلی سیر تحول کاشی در دوره‌های مختلف, به آن‌ها داده شود تا هرچه بیشتر, کاربرد هنر کاشیکاری که اصالت معماری ایران را در معرض نمایش میگذارد. به طور ریشه‌ای تداوم داشته باشد. – بزرگمهری, زهره. ۱۳۸۹. آمودهای ایرانی. مقسسه فرهنگی انتشاراتی سروش دانش. – زمرشیدی» حسین. ۱۳۶۵. گره چینی در معماری و هنرهای دستی. نشر دانشگاهی, . ۸۴ کاش یکاری ایران. ج ۲ (گره معقلی). انتشارات پیک. ۱۳۸۸ مدرسه استاد شهید مطهری (سپهسالار سابق). مظهر هنرهای قدسی معماری اسلامی. مجله اثره شماره ۵ پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی, هنرهای دستی و گردشگری. ۰ ۷ تبیین جایگاه سفال, سرامیک و کاشی در معماری ایران. مجله هنرها و صنایع دستی, شماره ۱. – سیف هادی. ۱۳۷۶ نقاشی روی کاشی. تهران: – فریه. ر. دبلیو. ۱۳۷۴. هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان» تهران: نشر فرزان. » عبدالله. ۱۳۶۴. خط کوفی معقلی در مساجد باستانی اصفهان. انتشارات بنیاد اندیشه اسلامی, – کیانی, محمدیوسف. ۱۳۷۶. تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی. سازمان میراث فرهنگی. – کیانی, محمدیوسف» کریمی؛ فاطمه, و عبدالثه قوچانی. ۱۳۶۲. هنر کاشیگری ایران. موزه رضا عباسی, – ماهرالنقش, محمود. ۱۳۵۲. هنر کاشی کاری در ایران. مجله هنر و معماری ایران, شمارة ۲۰. ۰ ۶۱ طرح و اجرای نقش درکاشی کاری ایران دوره اسلامی» دفتر وّل, ناشر موزه رضا عباسی. – مصطفوی, سید محمدتقی. ۱۳۴۴ اقلیم فارس. سلسله آ . ۱۳۶۱ آثار تاریخی تهران. سلسله انتشارات انجمن آثار ملی. هنرفره لطفاله. ۱۳۴۴. گنجینه آثار تاریخی اصفهان. ناشر مولف. – هراتی, محمدمهدی. ۱۳۶۷. تجلی هنر در کتابت بسماه. انتشارات آستان قدس رضوی
چکیده
کلیدواژه
مقدمه
کاشی کاری در دوران صفوی
بررسی کاشی کاری دوران صفوی
طراحی نقوش
هفت قلم خط
تهیه کاشی های خشتی نوباب
کاشی پیچ (زغره)
خلق نقش گره
پنجره معرق کاشی
کاشی هفت رنگ
هنر معقلی سازی
کاشی زیر نقشی
کاشی پیش بر
نقاشی روی کاشی
عناصر تزیینی طاقی
نتیجه گیری
منابع
کاشی کاری دوران صفوی
