بررسی محراب زرین فام مسجد میرعمادکاشان

مقدمه

محراب‌های زرین‌فام که‌ ارزشمند‌ترین‌ شیوه‌های‌ تزئین سفال، نقش‌مایه‌ها و کتیبه‌های خوشنویسی‌ را‌ در‌ اختیار دارند، در تاریخ تزئینات معماری دوران اسلامی ایران، همواره یکی از مهم‌ترین بخش‌های تزئینی یک بنای مذهبی بـه‌شمار آمـده‌اند. ایـن‌ محراب‌ها‌ که‌ در آغازین سال‌های قـرن هـفتم هـجری یعنی عصر‌ خوارزمشاهیان‌ ساخته شده‌اند، در اعصار بعدی یعنی دوره‌های مغول، ایلخانان و تیموری ساخت آنها ادامه پیدا‌‌کرد و شاهکار‌های بی‌نظیری از این آثار‌ در‌ گـوشه‌ و کـنار جـهان در اختیار است. در میان آثار به‌جای مانده‌ از اعصار تـاریخی یـادشده، دوره خوارزمشاهی به سبب کاربست منتهای مهارت در تزئین محراب‌ها به‌وسیله کاشی‌های زرین‌فام، ممتاز‌ترین‌ از‌ این‌ منظر به‌شمار می‌آید. امروزه سه مـحراب زریـن‌فام از دوره خـوارزمشاهی در‌ اختیار‌ است که تعداد دو محراب از آن‌ها یعنی محراب پیش‌روی امـام رضا علیه‌السلام و محراب پایین‌پای امام‌ رضا‌ علیه‌السلام‌، در ایران نگهداری می‌شوند و محراب دیگری که متعلق به مسجد میرعماد مـیدان‌ سـنگ‌ کـاشان‌ بوده است، هم اکنون در بخش اسلامی موزه برلین از آن محافظت می‌گردد. بـا‌ ایـن‌ همه‌، در کنار تمرکز بر کیفیت بالا و مرغوبیت محراب‌های زرین‌فام این دوره، نگاهی به صدرنشینی‌ عصر‌ خوارزمشاهیان در تـولید بـا سـابقه‌ترین این آثار، از منظری جدید یعنی گفتمان قدرت‌، یقینأ‌ قابل‌ تأمل خواهد بـود.

لعاب زرین فام چیست؟

لعاب زریـن فـام به منظور تزئین آثار سفالین و ایجاد جلای فلزی خاص،در سطح قطعات لعـاب دار مـورد استفاده قرار می‌گرفت. جلای فلزی‌ مـذکور‌، توسط لایه نازکی از فـلزات کـه در اثر احیای نمک‌های فلزی خـاص در حـین پخت به وجود می‌آیند ایجاد می‌گردد. جذابیت این نوع‌ لعاب‌ در این است کـه بـدون‌ به‌ کار‌گیری ذره‌ای طلا، بـعد از پخـت جـلایی طلا‌گونه و فلزی بـر روی سـفال ظاهرمی‌گردد. کاشی طلایی یـا کـاشی زرین‌فام که از لعاب منحصر به فرد‌ زرین‌فام‌ با جلایی فلزی بهره‌مند‌ می‌باشد‌، از انواع کـاشی‌های تـزئینی در بناهای پس از اسلام است که در اندازه‌های مـتفاوت و بـه شکل‌هایی چـون سـتاره‌ای، هـشت‌پر، شش‌پر، صلیبی، چهارگوشه و هـشت‌ضلعی و گاه به شکل دایره یا اشکال غیرهندسی‌، در‌ کنار کاشی‌های کتیبه‌ای به کار می‌رفته‌‌است. این‌گونه کـاشی‌های لعـابدار از آن جهت نیز جالب توجه‌است که یـگانه کـاشی ایـرانی اسـت کـه مطالعه درباره آن بـه سـبب درج نام سازنده و زمان‌ ساخت‌ آن مبتنی‌ بر تاریخ است.

محراب زرین فام چیست؟

محراب در مساجد ایران از آغاز دوره اسـلامی بـا طـرح‌ها و مواد‌ متنوعی هم‌چون گچ، چوب، سنگ، آجـر و کـاشی سـاخته مـی‌شد. بـا آغـاز‌ سده‌ هفتم‌ هجری، کارگذاشتن قطعات کاشی در تزئینات داخلی و خارجی بناها، خصوصا بناهای مذهبی رواج فراوانی یافت. محراب‌های زرین ‌‌فام‌ غالباً صفحات مسطحی در مرکز داشتند که یکی داخل دیـگری قرار‌گرفته و با قوس‌های‌ شکسته‌ که‌ بر روی ستون‌های مدور قرار‌گرفته، احاطه می‌شدند و در نهایت مجموع آن‌ها را حاشیه‌‌ای پهن و کتیبه‌دار‌ چون قابی مستطیل‌شکل در بر می‌گرفت.

محراب های زرین فام دوره خوارزمشاهی

محراب های زرین فام خوارزمشاهی عبارتند از:

محراب زرین‌فام پیش‌روی‌ امـام‌رضا عـلیه‌السلام

محراب زرین‌فام پایین پای امام رضا علیه‌السلام

محراب زرین‌فام مسجد میر‌عماد میدان سنگ کاشان

مسجد میدان یا میرعماد‌، در‌ بخش خاوری بازار و مـقابل مـیدان‌ فـیض‌ یا‌ میدان سنگ سابق‌ واقع‌ شده و یکی از مهم‌ترین‌ بناهای‌ تاریخی کـاشان مـحسوب می‌شود. بنای این مسجد بر طبق کتیبه سردر ورودی آن، در‌ زمان‌ جهان‌شاه «قراقویونلو»، به سال 868 هجری‌ قمری‌ تـوسط خـواجه‌ امـیر‌ عماد‌‌الدین‌ شیروانی، احتمالاً در جای‌ مسجدی از دوره خوارزمشاهیان ساخته شده‌‌است. تنها اثر خوارزمشاهی ایـن مـسجد، مـحراب کاشی نفیس زرین‌فام‌، مورخ‌ 623 هجری قمری و کار حسن‌بن عربشاه‌ است‌ که‌ در‌ سال‌ 1307 هجری قـمری‌ ربـوده‌شده‌ و امـروزه در موزه برلین نگهداری می‌شود.

مـحراب زریـن‌فام مسجد میر عماد کاشان در سال 623 هجری یعنی زمانی که نفس‌های حکومت خوارزمشاهیان به شـماره افـتاده بود توسط حسن‌بن عربشاه، هنرمندانه آفریده شد‌. این محراب بسیار نفیس که 280 سـانتی‌متر ارتـفاع دارد، دارای دو حـاشیه سرتاسری در اطراف می‌باشد. حاشیه خارجی باریک و حاشیه داخلی بزرگتر خلق شده‌‌است و بر روی این دو حاشیه، آیـاتی‌ از‌ کـلام خدا نقش بسته‌اند. در حد فاصل این دو حاشیه، نواری باریک از کاشی زرین‌فام بـا نـقوشی بـرجسته از اسلیمی‌های درهم تنیده‌شده دیده می‌شود. محراب زرین‌فام مسجد میدان، همانند‌ محراب‌ زرین‌فام بالای سر امـام رضـا عـلیه‌السلام، دو طاق‌نما دارد که هر دو طاق‌نما قوسی تیزه‌دار دارند و به دو نیم‌ستون متصل می‌شوند. ایـن نـیم‌ستون‌ها‌، سر‌ستون‌های‌ گلدانی‌شکل تقریباً بزرگ و بسیار زیبایی‌ دارند‌ و فاقد پایه‌ستون می‌باشند. به نظر می‌رسد قسمت انتهایی نـیم‌ستون سـمت چپ و بزرگتر محراب آسیب‌دیده و مرمت شده‌‌است؛ تفاوت رنگ آن ناحیه با دیگر قـسمت‌های ایـن‌ نیم‌ستون‌، گواه بر این ادعاست‌. کتیبه‌هایی‌ از آیـات قـرآن کـریم بر روی قوس این دو طاق‌نما به زیبایی هـرچه تـمام‌تر اجرا شده‌اند.

هم‌چنین کتیبه‌ای پیکانی‌شکل در قلب محراب جای گرفته‌‌است که آیاتی از قرآن کـریم بـه‌ خط‌ نسخ بر روی آن چشم‌نوازی مـی‌کنند. ایـن محراب از نـظر طـراحی بـسیار شبیه محراب زرین‌فام بالای سر امـام رضـا علیه‌السلام می‌باشد، اما از آن محراب به مراتب ظرافت و تزئینات بیشتری‌ دارد‌. قسمتی از‌ حاشیه خـارجی مـحراب مرمت شده‌است که با رنگ زمـینه متفاوت نسبت به قـسمت‌های دیـگر حاشیه، کاملاً قابل‌ تشخیص مـی‌باشد. کـتیبه‌های این محراب، آیاتی از سوره‌های مبارکه «انسان»، «اسراء‌» و «قدر‌»، را‌ به زیبایی نمایان ساخته‌اند. ایـن مـحراب هم‌اکنون در بخش هنرهای اسلامی مـوزه پرگـامون بـرلین نگهداری می‌شود. وضـعیت ‌‌ظـاهری‌ این محراب به طـور کـلی مطلوب ارزیابی می‌شود.

محراب زرین فام مسجد میدان کاشان، کاشی کار حسن عربشاه، 623 هجری قمری

بخش مرکزی محراب زرین فام مسجد میدان کاشان

محراب مسجد میدان کاشان در مرکز ایران ۱۲۲۶میلادی (عکس از تصویرگر اندونزیایی)

کتیبه نگاری در محراب

مسئله کتیبه نگاری در حاشیه‌ی محراب‌ها و انواع ترکیب بندی ها و ایده‌های گوناگونی که سده‌ها ازسوی خوش‌نویسان اندوخته شده بودند، درعین پیچیدگی و تنوع، احساسی متعادل و باشکوه به بیننده انتقال می‌داد و دراین‌میان استادان کاشی‌کار و خوشنویس در کمال هماهنگی خط‌های مختلفی (کوفی و ثلث، نسخ ایرانی) را در محراب‌ها تعالی بخشیدند.

بورکهارت معتقد است خطوطی که در تزیین محراب‌ها برای خوش‌نویسی آیات الهی بکار می‌روند از دو وجه عمودی و افقی حائز اهمیت هستند. جنبه‌ی اول به حروف وقار و حشمتی مذهبی می‌بخشد و جنبه دوم موجب می‌شود که آن حروف در کشش و اتصالات، به‌هم بپیوندند. خطوط عمودی با ذات باقی موجودات مطابقت دارند (و عمودیت هر حرف مؤید خصلت پایدار و ماندگار آن است) حال‌آنکه خطوط افقی، نظیر پود، بیانگر صیرت با ماده پیوند دهنده اشیاء به یکدیگر است.

کتیبه‌های محراب‌ها علاوه‌بر این‌ها به‌لحاظ تاریخی نیز حائز اهمیت هستند و در مواردی چند حاوی تاریخ ساخت، نام کاشی‌کار یا خوشنویس، معمار، واقف و یا بانی (سفارش‌دهنده) هستند، که کمک شایانی به پیگیری سیر تحولات ساختاری محراب‌های سفالین می‌کنند.

لازم به یادآوری است که انواع خطوط کوفی (ساده، گل‌دار، معقد، معشق موشح و حتی پیراموز) با ساختار فیگوراتیو در اکثر کتیبه‌های بناها، محراب‌ها، لوح مزارها، انواع ظروف سفالین و فلزی ایران به شکلی فراگیر مورد استفاده قرار می‌گرفتند که با تأملی بر نمونه‌های ابتدایی محراب‌های سفالین که در منطقه خراسان و برخی شهرهای مرکزی ایران یافت شده‌اند، می‌توان نفوذ خط کوفی را تا سده‌های میانی به‌وضوح مشاهده کرد. (خط کوفی بدلیل انعطاف‌پذیری و فیگوراتیو بودن و همچنین هماهنگی‌اش با نقوش هندسی برای سده‌ها، اصلی‌ترین خط برای کتیبه نگاری در جهان اسلام بود و علاوه ‌بر معماری در کار نسخه پردازی قرآن و کتیبه‌های سرلوح و سر سوره، تا دوره تیموری کاربرد داشت.)

اما با توسعه خوش‌نویسی در سرزمین‌های اسلامی به‌خصوص در کار کتابت کلام الهی و کتیبه نگاری خط ثلث بدلیل کشیدگی الف‌ها و ساختار منسجم اش به‌سرعت در حاشیه محراب‌ها جایگزین خط کوفی گردید(خط ثلث با انواع ترکیب بندی‌هایش بیشترین استفاده را در کار کتیبه نگاری به‌ویژه حاشیه محرابها داشت و تقریباً از میانه سده ششم هجری به شکلی فراگیر در کتابت کتیبه‌های کلیه آثار هنر اسلامی از قرآن نگاری، فلزکاری و سفال گرفته تا شیشه‌گری و پارچه‌بافی مورد استفاده قرار گرفته است.) و از سده‌های هفتم و هشتم هجری به بعد شیوه کتیبه نگاری توأمان (کتیبه‌های مادر و بچه) شکوه بیشتری به محراب‌های ایرانی داد، نمونه‌های موفق این شیوه را می‌توان در حاشیه محراب‌های مسجد جامع یزد و مسجد گوهرشاد مشهد دارای کتیبه طوماری ثلث و کوفی (مادر و بچه) سوره بقره آیات 250 تا 257 سوره روم آیات 17 تا 19 آیه 3 سوره حدید بررسی کرد. (اصطلاح مادر و بچه را حبیب‌الله فضائلی به نقل از کاشی کاران اصفهان برای کتیبه‌های مورد بحث آورده است.)

در کتیبه محراب‌ها عموماً از آیات سوره‌های آل عمران، احزاب، بقره، فتح، هود، مائده، اسرا، بنی‌اسرائیل، الرحمن، اخلاص، توبه، احزاب و فجر استفاده‌شده، همچون آیاتی در اهمیت محراب به معنی عبادتگاه (آیات 37 و 39 آل‌عمران و آیه‌ی 11 سوره‌ی مریم) اقامه نماز، وحدانیت خدا، آیت‌الکرسی و برخی سوره‌های قرآن و گاهی مفاد کتیبه‌های محراب‌ها احادیث پیامبر اکرم (ص) بودند.

همچنین با بررسی نمونه‌های موجود درمی‌یابیم که پس‌از حمله مغول، تناسبات و اندازه کتیبه‌های خوش‌نویسی در محراب‌های سفالین دست‌خوش تغییراتی گردید و با کم‌تر شدن ارز و مرتفع شدن محراب‌ها، کتیبه‌های خوش‌نویسی حاشیه نیز باریک‌تر شدند، همچون محراب مسجد میدان کاشان 623 هجری قمری که به‌احتمال فراوان اولین نمونه ساخته‌شده تاریخ‌دار پس‌از استقرار ایلخانان در ایران بشمار می‌آید. از طرفی گرایش به بهره‌گیری از امکانات حجم پردازی که در محراب‌های گچ‌بری سده‌ی پنجم و ششم هجری فراهم آمده بود در محراب‌های زرین‌فام ایرانی تجلی یافت.

کتیبه های محراب مسجد کاشان به رنگ آبی ایرانی

کتیبه ها و آیات موجود در محراب مسجد میر عماد

با آغاز سده‌ی هفتم هجری شیوه طراحی محراب‌های سفالین شامل کتیبه‌های پهنه خوش‌نویسی در حاشیه و پیشانی و خشت مرکزی طاق‌دار بزرگی در بالای محراب بود، آن‌چنان که در برخی موارد فرم مقرنس نیز به خود می‌گرفت، نکته حائز اهمیت آن‌که در بسیاری از محراب‌های سفالین این دوران برای نخستین بار نام سازنده، خوشنویس و طراح اثر ثبت گردید و خوشبختانه این سنت در دوره‌های بعدی نیز ادامه یافته است.

از میان محراب‌های زرین‌فام بزرگ، کتیبه‌های محراب مسجد میرعماد در کاشان بسیار جالب‌توجه اند، کتیبه کوفی حاشیه اول آیات 114 تا 116 سوره‌ی هود، کتیبه ثلث حاشیه دوم آیات 144 و 145 سوره بقره، حد فاصل طاق‌نمای اول و دوم آیه 56 سوره احزاب، طاقنمای اول آیه 285 سوره بقره، کتیبه طاق‌نمای وسط آیه 18 و 19 سوره آل عمران است. و رقم نقاش در خشت محراب مرکزی :

اللهم إغفر لمن أستغفر لابی زید بن محمد بن ابی زید النقاش

و در حاشیه‌ی پایین طاق‌نمای دوم و سوم رقم کاشی‌کار:

اضعف عبادالله محمد ابن بنی الحسن زید بخطه بعد ما عمله و صنعه غفر الله له و لجمیع المؤمنین و المؤمنات محمد و عتره الطاهرین

و همچنین نام بانی و سفارش‌دهنده محراب: خداوند بحق این امام پاک و معصوم بر آن بنده رحمت کن کی یکبار سوره فاتحةالکتاب بخواند از بهر این ضعیف عبدالعزیز بن آدم و بگوید کی خداوندا گناهانش عفو کن، او را رحمت کن مدفون به فضلک و کرمک و رحمتک.

پس‌از اسلام آوردن سلاطین مغول (آباقاخان و الجایتو) وحدتی میان عناصر تزیینی موجود در محراب‌های گچ‌بری و سفالین و لوح مزارات به‌وجودآمده و نقوشی همچون درخت، سبو، قندیل و نقوش گیاهی علاوه‌ بر جنبه‌های بصری، با کارکردی نمادین دستمایه کار طراحان این‌گونه آثار شدند.

این نمادها که سرچشمه اصلی ایشان در باورهای کهن ایرانی ریشه دوانده بود، در محراب‌های زرین‌فام سده‌های هفتم و هشتم هجری، با تأکید بر آیات الهی، نشانه‌هایی از حیات و نور را به زیباترین وجه ممکن به نمایش می‌گذارد.

نمایی نزدیک از آیات نقش بسته بر محراب مسجد میر عماد کاشان

محراب های زرین فام ساخت کاشان

از میان محراب‌های بزرگ زرین فام ساخت کاشان امروز هفت نمونه موجود است که عبارت‌اند از :

محراب بزرگ حرم امام رضا علیه‌السلام در مشهد ربیع الثانی 612 هجری قمری 220*273 سانتی‌متر، محمدبن ابی طاهر و ابوزید.

محراب بزرگ حرم امام رضا علیه‌السلام در مشهد 612 هجری قمری 180*228 سانتی‌متر، محمدبن ابی طاهر .

محراب بزرگ مسجد میدان کاشان در موزه‌ی اسلامی برلین صفر 623 هجری قمری 184*284سانتی‌متر، حسن بن عربشاه، احتمالاً این محراب برای مسجد دیگری ساخته‌شده و بعداً به این مسجد انتقال یافت.

محراب بالای سر حرم امام رضا علیه‌السلام در مشهد 640 ه.ق. 124*204سانتی‌متر، علی بن محمد ابی طاهر.

محراب بزرگ امامزاده یحیی ورامین در مجموعه دوریس دوک در هنو لولو، شعبان 663 هجری قمری 229*385 سانتی‌متر، علی بن محمد بن ابی طاهر .

محراب بزرگ امامزاده علی‌بن‌جعفر قم در موزه ملی ایران، رمضان 734 هجری قمری 212*328 سانتی‌متر، یوسف بن علی بن محمد ابی طاهر.

بخش مرکزی محراب بزرگ مکشوفه در مسجد جامع سراب، بدون تاریخ، 142*152 سانتی‌متر.

محراب‌های زرین‌فام متوسط و کوچک نیز که با تکنیک قالبی تولید می‌شدند، به‌لحاظ ابعاد از یک استاندارد پیروی می‌کردند، مانند محراب‌های موزه گلبنکیان لیسبون و موزه‌ی لوور پاریس 45*60 سانتی‌متر و یا محراب‌های کوچک موزه ملی ایران، محراب ارائه‌شده در حراج خانه ساتبیز لندن 2016 میلادی و مجموعه والترز 47*36 سانتی‌متر.