فرش ایران با تاکید بر دوره صفوی

تعریف فرش

فرش (Farsh) به معنای گستردنی و آنچه که بر زمین گسترده شود، آمده است و اگر چه در بین عامه مردم و حتی در بسیاری از موارد در میان متخصصان، مراد از فرش همان قالی اسـت، امـا فـرش، افزون بر قالی، زیراندازهای دیگری همچون انواع گلیم، زیلو، پلاس، نمـد، جاجیم و حصیر از نوع زیرانداز را هم شامل می شود. قالی، فرشی است پرزدار که از طریق درگیری پرز و گره زدن آن برتـار (چله) و نیز پودگذاری بافته می شود قالی، زیراندازی است یک رو، دارای تار، پرز، پود ضخیم و پود نازک، گره دار و دستبافته ای است که براساس قراین و شواهد موجود پیشینه بافت آن به دوره هخامنشی می رسد و در ایـن کـه خاستگاه و آن، ایران بوده است، شک و تردیدی وجود ندارد براساس تحقیقات به عمل آمده، پس از آنکه انسانها از الیاف طبیعی نباتی و بعدها از پوست حیوانات و نهایتاً حصیر زیرانداز به عنوان فرش استفاده کردند، در سیر تکاملی زیراندازها و بافتـه هـا پلاس، گلیم ساده، نمد، جاجیم، گلیم سوماک و نهایتا قالیچه بافته شده است.

انواع فرش

انواع فرش شامل: 1- حصیر زیرانداز ۲- نمد زیرانداز ۳- پلاس ٤- جاجیم و مانند آن 5- گلیم ساده (دورو)، گلیم سوماک (یک رو) ۷- گلیم یک رو ولی غیرسوماک ۸- گبه ۹- قالی است.

حصیر زیرانداز

حصیر بوریا فرشی است که از بافتن نی برگ درخت خرما و یا سایر الیاف گیاهی حاصل می آید و به عنوان قدیمی ترین زیرانداز شناخته شده است که از بافتن نی، برگ درخت خرما و یا سایر الیاف گیاهی، حاصـل حصیر، نخستین بار در تمدن بین النهرين ( میان رودان) یافته شده است و سابقه آن به حدود ۱۰۰۰۰سال ق.م میرسد.

گلیم

گلیم نوعی فرش بدون پرز است، متشکل از تار و پود و یا تار وپود و پودپیچی که از طریق درگیری تار و پود بافته می شود. گلیم دارای انواع مختلفی از ساده، سوماک و سوزنی است.

پلاس

نوعی فرش بدون پرز و در واقع نوعی گلیم پشمی است که دارای نقش ها و نگاره هـای سـاده تـر مواد اولیه ای ضخیم تر و بافتی درشت تر در مقایسه با گلیم است. نخستین گلیم ها در حدود ۷۰۰۰ ق.م بافته شده است.

نمد زیرانداز

نوعی فرش و زیرانداز ضخیم و گرم است که از درهم شدن و تنیدن پشم حلاجی شده یا کرک در اثر مالیدن یا افزودن آب گرم و یا آب گرم و صابون و نظایر آن، حاصل می آید. قدیمی ترین نمـدهـا بـه حدود لااقل ۲۳۰۰ ق.م تعلق دارد.

گبه

نوعی فرش یا بهتر بگوییم، نوعی قالی تمام پشمی است، با پرز و خـواب بلنـد، درشـت بـافـت بـا نقش های ذهنی که در گذشته بیشتر با پشم خود رنگ بافته می شد.

جاجیم

نوعی پارچه دستبافت و ضخیم شبیه به پلاس و گلیم که راه راه و رنگین بافته می شود و دارای تار و پودی از پشم و یا چله پنبه ای و پود پشمی است. گاه جاجیم را با نخ ابریشمی هم می بافند که این نوع مصرف زیرانداز ندارد. نساجی سنتی دارای قدمتی در حدود ۷۰۰۰ سال ق.م است.

زیلو

فرشی است با تارو پود از نخ پنبه ای، با نقش های هندسی و ذهنی باف که به گونه ای دورو بافتـه می شود و به زیرانداز تابستانی معروف است. در حال حاضر به طور عمده در میبد یزد و کاشان بافتـه می شود و قدمت آن را در ایران به حدود قرن ششم میلادی مربوط می دانند.

قالی

فرشی است پرزدار که از طریق درگیری پرز ( = خامـه = گوشت) و گره زدن آن بر تار و نیز پودگذاری بافته می‌شود و شاخص ترین و کامل ترین زیرانداز سنتی به جهت بافت و اجرای طرح و نقش و نگاره است. سابقه بافت آن در ایران به حدود ٢٥٠٠ سال پیش برمی گردد و «قالی پازیریک» سند گویای خاستگاه این نوع زیرانداز از ایران است.

نگاهی به پیشینه فرش بافی

بدون تردید نخستین فرش مورد استفاده توسط انسانها پس از بافته‌های حاصل از الیاف نباتی وپوست حیوانات، حصیر زیرانداز بوده است. ولی در بررسی تاریخ نساجی در جهان و نخستین منسوجات این نکته مستفاد می شود که گلیم، به عنوان اولین بافته بشری با بهره گیری از نخ نه تنها تاریخی قدیمی تر از همه زیراندازها- به جز حصیر زیرانداز – دارد، بلکه قدمت و پیشینه آن، حتی از بافت نخستین پارچه ها که از جنس کتان بوده است هم بیشتر است. به طوری که صاحبنظران از گلیم به عنوان نخستین تن پوشها پس از الیاف حصیری و پوست یاد کرده اند. به هر حال گلیم بافی در آغاز در میان ایلات و قبایل چادرنشین که کار اصلی و عمده آنان دامداری بوده، پدیدار شده است. اینان پس از فراگیری ریسیدن و بافتن پشم، به گلیم بافی پرداختند و پس از آنکه طی قرون متمادی مهارت و تنوع کافی در کار بافت گلیم به دست آوردند و ابـزار کـار خـود راکمی بهبود بخشیدند به تولید نوع خاصی گلیم، کـه امـروزه در مناطق مختلف استان های اردبیل آذربایجان شرقی، کرمان و فارس و برخی از مناطق خراسان و چهارمحال بختیاری مرسوم است و «سوماک» نام دارد، پرداختند

سوماک (=گلیم یک رو) از نظر بافت، حلقه واسطی بین گلیم و قالی به حساب می آید و باخصوصیات بافت ویژه‌اش و نیز به سبب دارا بودن ضخامت بیشتر آن در مقایسه با گلیم معمولی تاحد بیشتری می توانست نیازهای روستاییانی که به ویژه در مناطق سردسیر و دارای زمستانهای طولانی زندگی می کردند به زیرانداز و کفپوش مناسب را پاسخ گوید و از این رو تولید آن در میان ایلات مختلف کشورمان از جمله «ال سون»، «لر»، «خمسه» و.. رواج یافته است.

مفهوم طرح نقشه و نگاره در قالی

طرح، ایده و فکر طراح قالی است که معمولا با مداد و قلم بر روی کاغذ یا پارچه نقـش مـی بنـدد. طراحی، حاصل شناخت کلی هنرمند از مبانی طراحی سنتی ایران و بهره گیری از نقش ها و نگاره هـای مرسوم و متداول در هر منطقه است که به مدد ذوق، ذهن پویا و خلاق، بینش، اعتقادات و مهـارت هنرمند طراح برای تهیه نقشه قالی به کار گرفته می شود نقشه برنامه اجرایی کار بافت بر طبق طرح موردنظر است که نهایتاً با مشخص شدن تمام جزییات از طریق نقطه چین و رنگ گذاری – و اجزاء – حاشیه و متن – بـه عنـوان دستورالعمل بافت در اختیار بافنده قرار می گیرد. برای بافت قالی حتماً باید نقشه متن و نقشه حاشیه به طور جداگانـه آمـاده شـده باشد.

نگاهی به تاریخچه و وضعیت فرش ایران در دوره صفویی:

دوره صفویه – یعنی از حدود اوایل قرن دهم هجری قمری تا حدود نیمـه قـرن دوازدهـم هـجـرى قمری – را همگان اوج شکوفایی و بالندگی و به راحت کلام طی دوران حکومت صفویان و به ویژه در زمان پادشاهی شاه‌اسماعیل (۹۰۸-۹۳۱ه.ق.) و شـاه طهماسب (٩۳۱-٩٨٤ ه.ق.) شهر تبریز – نخستین پایتخت صفویان – یکی از بزرگترین مراکز هنری من جمله قالیبافی شد که این مهم هم چنان و با وجود فراز و فرودهای نسبتاً زیاد تا به امروز ادامه داشته است و بدون تردید قالی های اعلاء و ممتاز تبریز را می توان شاخص ترین قالی های ایران و تبریز را باید مهم ترین مرکز قالی بافی کشورمان دانست.از مراکز مهم دیگر در زمینه قالی بافی در عهـد صـفوی می‌توان از کاشان، همدان، شوشتر، هرات و اصفهان نام برد. از قالیهای مشهور ایرانی که از قرن دهـم هجری قمری به دست آمده است قالی با طرح «لچک – ترنج» است که توسط «غياث الـديـن جـامی» طراحی و بافته شده است و در زمره قدیمی ترین قالی های موجـود ایـران قرار دارد. شاه طهماسب صفوی که با بیش از ٥٢ سال حکومت بیشترین و طولانی ترین مـدت سـلطنت در دوره صفویه را به خود اختصاص داده است علاقه وافری به هنرهای سنتی ایران من جمله نگارگری و قالی بافی داشـت او قالی بافی را تا مقام هنری فاخر ارتقاء داد و از آنجا که در زمینه طراحی قالی نیـز آمـوزش دیده و حتی به مهارت رسیده بود، خود به طراحی قالی هم می پرداخت و حتی ذکر شده است چند تخته قالی هم بر اساس طرحهای شاه طهماسب بافته شده است.

فرش معروف به اردبیل که موجب مباهات موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن اسـت بـه سـال ٩٤٢ هجری قمری و در زمان حکومت شاه طهماسب بافته شده است که البته نوع بازبـافـی شـده قـالـی هـم اکنون در محل چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی، قابـل مشـاهده است. امـا فـرش قدیمی تر از آنکه در اواخر سلطنت شاه اسماعیل و به سال ۹۲۹ هجری قمری بافته شـده اسـت (قـالی شکارگاه) است که اینک در موزه پولدی پتسولی میلان ایتالیا نگهداری می شود. در زمان شاه عباس اول (شاه عباس بزرگ) (996-۱۰۳۸ ه.ق.) که بیشک نامورترین پادشاه عهـد صفوی است قالیبافی به آن چنان رشد، توسعه و ترقی رسید که می توان گفت که آن دوران بهـار قالی بافی ایران بوده است و به نظر اندیشمندان و پژوهشگران ایرانی و خارجی، قالی بافی ایران به سطح یک هنر ملی فاخر ارتقاء یافت. شاه عباس بزرگ دستور داد تا کارگاههای متعدد قالی بافی در اصفهان و کاشان و دیگر نقاط دایر شود، او دستور تاسیس کارگاه های سلطنتی قالی بافی را صادر کرد. در زمان وی قالی های بزرگ پارچه و قالی هایی با بهره گیری از ابریشم و نخهای طلا و نقره، تولیـد شـد.

در آن زمان بافت قالی‌های لهستانی«پولنزی» که از زمان «سیگیسموند و ازای سوم» و از سال 1601 میلادی به ایران سفارش داده شده بود در شهرهای کاشان، اصفهان و جوشقان مرسوم و بعدها تا تولید تعداد 300 و به گفته گروهی از صاحبنظران تا ۳۱۲ تخته ادامه یافت. برخی از پژوهشگران فرش ایران، موقعیت یکی از کارگاههای قالی بافی سلطنتی را میدان تاریخی نقش جهان (میدان امام) اصفهان ذکر کرده اند. در دوره صفوی قالیهای بس ظریف و زیبا معروف به «قالی پرده نما» هـم بـرای خـود جایگاهی داشته است به طوری که از تولید این نوع فرش در ابعاد گسترده و حتی صادرات آن ذکـر نـام شـده اسـت.

اگرچه از قالی های متعددی که از عهد صفوی به جای مانـده کـه شـمار آن را از ۲۳۰۰ تا ٢٥٠٠ تختـه برآورد می کنند متوجه تنوع نقوش قالی آن عصر می شویم اما به طور عمده در دوران صفوی بـا چهـارنقش عمده که عبارت است از: نقش محرابی (سجاده ای)، نقش گل و نقوش طبیعی، نقش لچک ترنج و نقوش حیوانی روبه رو هستیم.

علل و عوامل رشد شکوفایی قالی ایران در عهد صفوی:

علاقه وافر مسئولان به هنرهای ایرانی و به ویژه فرش و استقبال فوق العاده مردم از تولیدات فرهنگی و هنری – تحقیقات و بررسی ها و مکتوبات به جای مانده از عهد صفوی که بخشی از آن را در سفرنامه های سیاحتگران خارجی همچون شاردن، تاورینه، کمپفر، پولاک و… می توانیم مـورد مطالعـه و دقت قرار دهیم حاکی از آن است که نه تنها شاهان مشهور آن دوره همچـون شـاه اسماعیل و شـاه طهماسب اول بلکه تمامی سلاطین و مسئولان حکومتی و به خصوص دست اندرکاران امور فرهنگی و هنری، علاقه بسیاری به احیا، حفظ و توسعه و تعمیم هنرهای سنتی ایران داشـتـه انـد.

وقتی که شـاه اسماعیل، کمال الدین بهزاد هراتی را به عنوان «کلانتر» و رییس کتابخانه سلطنتی انتخاب می کند و در حکم نامبرده ذکر می کند که در امور هنری، دستور بهزاد، فرمان من است. یا آنکه شاه طهماسب خـود به طراحی قالی می پردازد و شاه عباس اول دستور ساخت بناهای با شکوهی همچون مسجد امام(مسجد شاه سابق)، مسجد شیخ لطف ا…، پل معروف به الله وردی خـان – سی و سه پل – و… را کند ونیز این که تمامی شاهزادگان و فرزندان مسئولان به یادگیری هنرهای ایرانی می پردازند، تعدادی از آنان هم به مهارت در خور تحسینی دست می یابند و سرانجام ایـن کـه در دوره مذکور سه مكتب شاخص نگارگری یعنی تبریز دوم (تبریز صفوی)، قزوین و اصفهان پدید می آید و شـاه عبـاس اول دست رضا عباسی را به خاطر شاهکارهای نقاشی و نگارگری بر دیوارهـای چـهـل سـتون و کاخ عالی قاپو میبوسد. و شمع در دست می گیرد که علیرضا عباسی قطعه ای از خوشنویسی بی همتای خود را به پایان رساند و .. این نکته را به ذهن متبادر می سازد که هنرمندان و استادان هنرمند آن دوران از تشویق و حمایت شایسته ای برخوردار بوده اند.

امـا شـاید نکته مهمتر از حمایت دولت که درخشان ترین مدیریت فرهنگی و هنری در قالب هنر ایرانی – شیعی را به ثبت رسانده است – استقبال مردم و حتی طبقات فرودست جامعه از تولیدات هنری آن زمان همچون منسوجات، هنرهای مرتبط باچوب، فلزکاری و هنرهای مرتبط با آن، فرش، مصنوعات شیشه ای، رودوزیها، آثار و تولیدات سـفال و سرامیک و … بوده است به گونه ای که به ضرس قاطع می توان گفت که در آن دوران «هنـر بـرای مردم» مطرح بوده است و حتی تزیینات وابسته به معماری سنتی ایران همراه با شیوه معماری اصفهانی در مقیاس گسترده و وسیعی به کار گرفته شده است مدیریت درخشان فرهنگی و هنری که تجلی آن در برنامه ریزی، سازمان دهی، اداره کردن و نظارت (کنترل) یعنی چهار اصل اساسی و پایه ای مدیریت به منصه ظهـور رسیده است.

بی تردید شکوفایی ـ بالندگی و درخشش بی نظیر فرش ایران در عهد صفوی مرهون برنامه ریزی دقیـق بـرای تدارک مواد اولیه و ابزار کار و نقشه، بافت، شستشو و تکمیل و نهایتاً بازاریابی و فروش داخلی و فروش خارجی (صادرات) بوده است. به عنوان مثال سازماندهی تولید و فروش فرش که در حال حاضر نیز با مختصر تغییرات و توسعه مشاغل در دستور کار هر سازمان و هر موسسه تولیـد فـرش ایران است به شرح زیر بوده است:

در زمینه مواد اولیه فرش: این مشاغل عبارت بوده است از: پشم چین، پشم جورکن، پشـم شوی، پشم ریس، ابریشم کش، ابریشم تاب، نقاد، نخ ریس، نخ تاب، حلاج، چرخه چی، انباردار مواد اولیه، متخصص شناخت پشم، متخصص شناخت ابریشم، متخصص شناخت پنبه و متخصص در امـور نساجی که حدود 16 شغل را در بر می‌گیرد.

در زمینه نقشه فرش: ضرورت دارد تا پیش از پرداختن به مشاغل مرتبط با طراحی و نقشه کشی فرش به این نکته بسیار مهم اشاره شود که تا پیش از عهد صفوی، استفاده از نقشه در بافت فرش آن چنان مرسوم نبوده و حتی برخی از کارشناسان، شروع بافت قالی با استفاده از نقشه را مربوط به اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی می دانند. گفتنی است که در آغاز دوره صفویه، طراحی فرش بر روی لوح های فلزی صورت می گرفته و به مرور زمان طراحی فرش، نقشه کشی و آماده سازی نقشه برای بافت قالی، روبه ترقی نهاده است.

ویژگی های قالی های عهد صفوی:

از دیدگاه خبرگان، فرش ایران دارای سه ویژگی ممتاز و منحصر به فرد بوده و هست که با اتكـاء به ویژگی‌های مذکور که به خصوص از عهد صفوی در قالی بافی ایران مورد توجه بوده است، فرش کشورمان را علیرغم فراز و فرودهای بسیار زیاد نه تنها هم چنان به عنوان هنـر طـراز اول ملی ایـران مطرح ساخته بلکه در سطح جهانی دارای حسن شهرت، منزلت و اعتبار و به عبارتی Brand کرده است به گونه ای که در بازار جهانی نیز رقبایی همچون هند و چین با تبلیغ در این خصوص که فرش تولیدی آنان دارای خصوصیات قالی ایران به ویژه در زمینه طرح و نقش بوده ولی به واسطه قيمت، ارزان تر از قالی ایران است، قالیهای تولیدی خود را به فروش می رسانند. از این رو باید گفته «سیسیل ادواردز»- محقق معروف و نویسنده کتاب «فرش ایران»- یعنی این که «ایرانیان در زمینه تولیـد قـالی برخوردار از مواهب الهی بوده و ایران سرزمین طراحی فرش است» را گفتاری بسیار سنجیده و بجا دانست.

به هر حال این ویژگی ها عبارت است از: ۱- طراحی بی نظیر و ابداعی که به مدد ذوق سرشار طراحان فرش ایران هم چنان بی رقیب و نوآورانه بوده و در واقع چشمه فیاضی است که نقصـان و کاستی نمی پذیرد.۲- ویژگی مربوط به پشم نژادهایی از گوسفندان ایرانی که به خاطر جعد، ضخامت طول الياف مناسبترین پشم برای تولید قالی تارجشمار ٤٠ و حتی تقریباً تا رجشمار 60 است.۳- ویژگی مربوط به بهره مندی قالی ایران از مواد اولیه رنگرزی شده با مواد ملونه طبیعی است که باید گفت علیرغم ورود رنگهای شیمیایی وارداتی هنوز هم در قالی های مرغوب و ممتاز ایرانی، تأكيـد يـر رنگرزی خامه، نخ پنبه ای و ابریشم با مواد رنگزای طبیعی است.

اما مهم ترین ویژگی های قالیهای عهد صفوی را می توان به شرح ذیل خلاصه کرد:

۱. کیفیت مناسب مواد اولیه مصرفی ـ به گونه ای کـه ایـن مهـم باعـث توجـه بـه پشـم تـولیـدی بـا خصوصیات مورد نظر در تولید قالی های معمولی، ممتاز و نفیس شد و در پی تحقیقات مفصل به این نتیجه رسیدند که مثلاً پشم های تولیدی در منطقه سبزوار برای تولید قالیهای ممتاز و نفیس و پشم حاصل از گوسفندانی که در نواحی کرمانشاه پرورش می یابند برای تولید قالی های معمولی مناسب است. ذکر این نکته ضروری است که متخصصان قالی در دوره صفویه هرگز اعتقـادی بـه تولید قالی هایی با رجشمار 60 به بالا نداشته اند و به خصوص در مورد قـالـی هـای بـزرگ پارچه رجشمار حداکثر تا ٤٠ را مناسب می دانستند.

در دوره صفویه برای نخستین بار در تاریخ قالی ایران، ویژگی ها، خصوصیات محیطی و علایق منطقه ای در بافت قالی ملحوظ و مد نظر قرار گرفت که این نکته بسیار مهم تا به امروز هم مـورد عنایت کارشناسان و دوستداران و طبعاً متقاضیان قالی ایران، بوده است. لذا تفاوت در لچک ترنج اصفهان با کاشان و رنگ آمیز آن، استفاده از طرح هراتی در قالی های منطقه اراک، تخصیص رنگهای کرم و قهوه ای روشن در قالیهای نایین، نگاره های ریز و فراوان با رنگ های لاکی در حاشیه و متن قالی های مشهد و… در راستای توجه به این مهم بوده است. ایـن نـکـتـه بعدها آن چنان واجد ارزش و تعیین کننده شد که حتی امروزه نیز ارزیابـان و کارشناسـان قـالی ایران از مشاهده طرح هراتی(یا ماهی درهم)، هفت متن یا پنج متن به خوبی تشخیص می دهند که قالی در تبریز یا مرند یا مراغـه بافتـه شـده اسـت و بدیهی است که این نکته در ارزیابی وقیمت گذاری فرش توسط ارزیاب بسیار مهم بوده و واجد نقش کلیدی است.

در عهد صفوی استفاده از ابریشم، طلا و حتی نقره در بافت قالی رواج می یابد. به خصـوص اینکه افزون بر تولید قالیهای تمام ابریشم که به «پرده نما» معروف است. قالی های مشهور به «قالی پولنزی» یا «قالی لهستانی» تماماً با بهره گیری از ابریشم و نخهای طلا و بعضاً نقره و نگاره ها و طرحهای ابداعی و جدید و غیر تکراری تولید شده است که تعداد آنها بالغ بر سيصـد تـختـه است. هم چنین استفاده از نخ ابریشمی برای افزودن بر زیبایی و نفاست فرش و جلوه و نمـود ظاهری آن در انواع و اقسام قالیهای تولیدی که مواد اصلی آن نـخ هـای پشمی و پنبه ای بوده است، مرسوم بوده است

در دوران صفویه نظر به ارادت شاهان و بزرگان و ثروتمندان عهد صفوی به خاندان عصمت و طهارت (س) تولید قالیهای نفیس با نگاره ها، مضامین و حتی کتیبه های زیبا امری مرسـوم بـوده است که قالی های مذکور در کارگاههای قالی بافی شاهی تولید و به آستانه مبارکه هر یک از مراکز مذکور تقدیم می شده است. قالی های موجود در حرم مطهر حضرت علی (ع)، حـرم مطهـر امـام حسین (ع)، حرم حضرت ابوالفضل (ع) و حضرت امام رضا (ع) در زمره قالی های مذکور است.

اطلاعات تاریخی قالی بافی دوره صفوی:

برای تعیین تاریخ بافت قالی باید از فراز و نشیب و چند و چون قالی بافی در منطقه ای کـه قـالی منسوب به آن است مطلع بود. اعتلای مجدد قالی بافی در اصفهان از نظر کیفی در دهـه هـای اول قرن یازدهم هجری قمری روی داده است به شهادت تاریخ اوج هنر فرشبافی ایران را باید در دوران حکومت سلسله صفویان جستجو کرد.

در واقع برخی از عالی ترین قالیهای ایران که تنها نمونه‌های باقیمانده از دوران عظمت این هنـر اسـت متعلق به دوران حکومت پادشاهان صفوی است. طی سلسله صفویان و در زمان حکومت شاه اسمعیل( ۹۳۱ه.ق) و شاه طهماسب (٩٨٤-۹۳۱ ه.ق) شهر تبریز یکی از بزرگترین مراکز هنر از جمله قالی بافی شد. مراکز مهم دیگر قالی بافی عبارت بود از: کاشان، همدان، شوشتر و هرات. در زمان سلطنت طولانی شاه طهماسب قالی بافی به اعلی درجه ترقی رسید. وی علاقه وافری به فرش داشت و آن را تا مقام یک هنر فاخر ارتقاء داد. او دستور بافتن فرش های ممتازی را داد و آنها را به مسجد سلیمانیه در استانبول هدیه کرد و گفته شده که خودش طرحهایی برای فرش کشیده است. در واقع این مسأله با توجه به آموزشهای هنری او در جوانی تعجب آور نیست. پروفسور پوپ به همگونی نزدیک میان هنرمند و طراح قالی در عصر صفویه اشاره دارد و در این رابطـه نـام سـه تـن از برجسته ترین افراد را ذکر کرده است. بهزاد (متوفی ٩٤٢ ه.ق)، سلطان محمد (٩٤٩ ه.ق) و سید علی.

قالی معروف اردبیل که از بزرگترین گنجینه های موزه ویکتوریا و آلبـرت لنـدن است و در سال ٩٤2یعنی ۱۲ سال پس از به سلطنت رسیدن شاه طهماسب بافته شده و فرش شکارگاه در میلان که حتی از آن هم قدیمی تر است و به سال ۹۲۹ یعنی سالهای آخر سلطنت پدر طهماسب (اسمعیل اول) تعلق دارد، بر این امر صحه می‌گذارد. گفته می شود فرش اردبیل بـه سـفارش شاه طهماسب و برای هدیه به مقبره اجدادش که در شهر اردبیل قرار داشت، بافته شد. در خصوص قالی اردبیل و محل اصلی نگهداری این قالی تردیدهایی ابراز شـده اسـت.