بررسی پوشش دوره امویان در نقوش برجسته، نقاشی و سکه ها

ریحانه منیری

با روی کار آمدن حکومت های اولیه اسلامی و آغاز صدر اسلام ؛ در حکومت امویان آن میزان از حرارت اولیه مذهبی و تحت تاثیر بودن از فرهنگ و تعالیم اسلامی بسیار بیش از حد نیاز بود که باعث بی توجهی به تجملات و هنر و معماری تا حدی شد به صورتی که در این دوران اعراب سبک و طرح مستقل از خود نداشتند و تمام آنچه که در آثار خود در صدر اسلام بهره گرفتند ؛ همان هنر تلفیق شده ازگذشته خود به همراه معماری و هنر ایرانی بود و همین سبب کمبود آثار هنری موجود از آن دوره و یا عدم وجود اطلاعات از آن دوره تا به امروز شده است .

تحقیقات و مطالعات صورت گرفته در دوران امویان به علت عدم وجود و فقدان آثار به جای مانده از آن دوران با مشکل رو به روست اما با این وجود ؛ شواهدی وجود دارد که نوع پوشش در دوران ساسانیان در ایران در زمان صدر اسلام هم کماکان مورد استفاده بوده است . آثار نقاشی موجود در این رابطه و پارچه هایی که به عنوان تن پوش ها دیده شده اند تا حدودی بسیار کم قابل تشخیص اند و می توان نتیجه گیری کرد که پوشش ایرانیان هم در دوران اولیه اسلامی بسیار شبیه به همان تن پوش های عصر ساسانی بوده است .

بررسی پوشش دوره امویان در نقوش برجسته، نقاشی و سکه ها

سکه طلا که در زمان امویان نشان از وجود پوشش مستقلی در آن دوره نبوده و تصویر موجود در سکه طلا متعلق به پوشش عبدالملک مروان پنجمین خلیفه امویان بوده است .

در نتیجه به طور کلی در قرون اولیه اسلامی تحول چشم گیری در پوشاک اقوام ایرانی نشد و به همان شکل گذشته خود ادامه داد . اما در فرهنگ پوشش عرب قبل از ظهور اسلام بدین گونه بوده که اعراب از قبا و شلوار استفاده نمی کردند بلکه این نوع پوشش کم کم بعد از زمان فتح ایران و در همان صدر اسلام به اعراب نفوذ کرده و آنان برای پوشش بهتر و زیباتر به صنایع پوشاک ایران روی آوردند و این کار باعث ایجاد کارگاه های اسلامی تولید پارچه ابریشمی شد .

نمونه پارچه بازسازی شده از دوره ساسانی که نشان از میزان دقت و ظرافت موجود در آن دوره است .

نمونه اثر باقی مانده ؛ طبق تحقیقات پژوهشگران صنعت ریسندگی و پارچه باقی به حدود سیصد سال قبل از میلاد هم می رسد و این هنر تا زمان ساسانیان و تا بعد آن پیشرفت کرده و کامل شده است.

اگر بخواهیم پوشش زنان را هم در دوره قبل از اسلام شرح دهیم ، می توان گفت پوشش زنان به شکل دامن یا شلوار گشاد و به همراه یک پیراهن آستین دار بلندی بوده است و ارتفاع آن تا زانو می رسیده و پیراهن دیگری که کوتاه و بدون آستین بوده و به وسیله دکمه بسته و با استفاده از شال یا کمربند تزیینات آن تکمیل می شد . سپس بعد از ورود اسلام تمامی زنان طبق آیات مکلف به استفاده از چادر و مقنعه و روبنده شدند .

کم کم جامعه عرب تحت تاثیر فرهنگ و نوع پوشش غنی ایران قرار گرفت ؛ بزرگان جامعه عرب لباس های نو و تازه بر تن کردند و سایر امویان جامه های حریر و ابریشم پوشیدند و این نوع پوشش بر مردم عامه هم بسیار نفوذ کرد ؛ برای مثال مردان برای تکمیل تر کردن پوشش خود در طی روزمره از شال و یا کمربند پارچه ای دور کمر خود و روی لباس هایشان استفاده می کردند که کاربرد آن محل قرارگیری شمشیر ؛ خنجر های کوچک و تجهیزات نظامی بود .

نمونه پوشش مردان در دوران صدر اسلام ؛ باز سازی شده در سکانس فیلم محمد رسول الله ؛ و طبق مطالب گفته شده جامه های بلند و استفاده از شال یا کمربند برای تزیینات لباس و جای گذاری شمشیر و خنجر ها موجود و قابل مشاهده است .

پوشش زنان در دوران پس از اسلام هم مانند مردان نیز دچار تحولات فراوان و مقداری در تزیینات آنان تجدید نظر بسیاری شد ؛ به گونه ای که :

پوشش زنان صدر اسلام قبا های بزرگ و سه ربعی یکی از مهم ترین ارکان اصلی پوشش بود و یک شکاف در جلوی دامن آن و دور یقه ها اغلب با پوست حیوانات تزیینات و ظریف کاری صورت می گرفته است . نوع دیگر قبای آستین کوتاه و جلو باز بوده که باز دور یقه آن پوست دوزی می شده و روی شانه ها از قلاب دوزی به عنوان تزیینات استفاده می کردند . پیراهن دیگری که بسیار مرسوم بوده جلوی آن به شکل بسته و دارای یقه ی گرد بوده و یقه های آن به اندازه ای حدودا پهن و به رنگ دیگری دوخته می شده است.

چیزی که به عنوان سرپوش از آن استفاده می کردند ؛ چهارقد ها و لچک ها و نوعی روسری های توری که با پارچه های مخصوص به خود درست می شدند و اگر بخواهیم کاربرد کلی آن را شرح دهیم ؛ باید بگوییم این روسری های توری را در زیر لچک های خود برای بستن و جمع کردن مو های خود استفاده می کردند و به وسیله همان روسری های بلند و پهن توری مو های خود را جمع می کردند تا موها زیر سرپوش ها و لچک ها شکل زیبایی به خود بگیرد .

طبق مطالب موجود و نظریات تاریخ دانان نمونه عکس ها و منابع موجود از نوع پوشش زنان در آن دوره بسیار بسیار کم است به دلیل قوانین موجودی که در صدر اسلام برای زنان نسبت به مردان وجود داشت امر باعث کمبود اطلاعات در این زمینه می باشد .

نمونه ای بازسازی شده از پوشش زنان در صدر اسلام که روی لباس های خود ردا های بلند می انداختند تا پوشش خود را تکمیل تر کنند .

از لحاظ بررسی پوشش در نقوش برجسته دوره امویان می توان گفت با ظهور اسلام در این دوره تمامی هنر ها از جمله هنر نقوش برجسته دین اسلام بر آن تاثیر گذاشت با ورود اسلام کمترین توجه به هنر صورت گرفت و باعث نوعی پیشرفت نکردن و توقف در این زمینه شد .

نقوش برجسته در این دوره بسیار شبیه به دوره ساسانیان و هخامنشیان بوده و به نوعی برگرفته شده از این دو دوره می باشد . به دلیل تاثیر گذاری بسیار نقوش گیاهی در آثار هخامنشیان که ابتدا این نقوش به شکل بسیار ساده ای بوده و در نهایت به نقوشی همچون گل نیلوفر ؛ نقش انگور ؛ انار و پیچک ها ختم شدندو از لحاظ بررسی نقوش انسانی تقریبا خالی از نقوش انسانی اند .

نخستین هنر اسلامی شکل گرفته و نقس برجسته اسلامی در هنر امویان حجاری روی سنگ های نمای کاخ المشتی ظهور یافته که سبک آن نوعی تلفیق شده از هنر شامی و ساسانی بوده است .

تزیینات این بنا شامل شاخ و برگ ها ؛ گل لوتوس یا همان نیلوفر ؛ خوشه انگور و نقوش حیوانی بودند که بسیار با دقت نقش بسته اند .

کاخ المشتی ، ساخته شده به دستور خلیفه امویان که نوع کاربرد این کاخ به عنوان اقامتگاه زمستانه بوده و طبق مطالب گفته شده در ساخت این بنا از سبک تلفیقی هنر شامی و ایرانی به همراه نقوش گیاهی استفاده شده است .

در نتیجه به طور کلی با ورود اسلام هنر نقش برجسته ؛ شامل نقوش گیاهی و حیوانی بوده و خالی از نقوش انسانی اند و همچنین آثار موجود در این رابطه به دلیل کمبود منابع موجود مقداری دشوار اند. به طور کلی طبق نظریات تاریخ دانان و کاوش های صورت گرفته در این دوره تاریخی عموما نقش مایه های استفاده شده در بناهایی همچون کاخ ها و کاروان سرا ها و مساجد برجسته عصر امویان قابل رویت و مشهود اند .