معماری عثمانی

معماری عثمانی

سپاهیان عثمانی بامداد ۲۹ مه ۱۴۵۳ وارد قسطنطنیه پایتخت امپراتوری بیزانس شدند جنگ در اواسط بعدازظهر به پایان رسید. روز بعد، محمد دوم، سلطان بیست‌ویک‌ساله، با تشریفات خاصی از شهر دیدن کرد. او پس از ورود به کلیسای ایاصوفیه اعلام کرد که اینجا باید به یک مسجد جامع تبدیل شود و ازاین‌پس، این شهر پایتخت او خواهد بود. توجه اصلی محمد دوم به بازسازی و باز پردازی اقتصادی شهر و افزایش جمعیت آن معطوف شد.

بااینکه نام این شهر همچنان در اسناد رسمی عثمانی و روی سکه‌ها با نام عربی، فارسی و ترکی قسطنطنیه (شهر کنستانتین) می‌آمد ولی عموم مردم آن را استانبول نامیدند. استیلای محمد دوم بر این شهر که مسلمانان از سده اول / هفتم در پی تصرف آن بودند اعتباری درخور در بین مسلمانان برای او به ارمغان آورد و وی تصمیم گرفت مأموریت خود را با تسلط بر کل سرزمین‌هایی که زمانی در قلمرو امپراتوری روم شرقی قرار داشت، به‌ویژه ایتالیا، به اتمام رساند.

سنان: معمار مشهور عثمانی در قرن دهم و یکی از بزرگ‌ترین معماران جهان پیش از عصر جدید، سازنده بناهای بسیاری ازجمله مسجد سلیمانیه در استانبول و مسجد سلیمیه در ادرنه. نام قوجه (خواجه) معمار سنان آغا، که جعفرافندی (نویسنده رساله معماریه) او را سرمهندسان جهان دانسته، القاب او «عین اعیان مهندسین» و «رئیس جهان بی زاد الدوران» (استاد استادهای عصر)، نشان‌دهنده جایگاه والای اوست.

او سر معمار خاص دربار عثمانی بود و در مهر و امضایش، خود را با فروتنی «سر معماران خاصه الحقير سنان» معرفی می‌کرد. سیر تکامل آثار سنان در سه بنای مسجد شهزاده (ساخته ۹۵۵ ه ق)، مسجد سلیمانیه (ساخته ۹۵۷ تا ۹۶۴  ه ق. در استانبول)، و مسجد سلیمیه ۹۷۶ تا ۹۸۲ ه ق. در شهر ادرنه نمایان است. سنان مسجد سلیمیه را «اثر استادی» خود دانسته است.

در این هنگام، سنان به ۸۳ سالگی رسیده و به «قوجَه» (خواجه) به معنی بزرگ و پیر ملقب شده بود. این مجموعه شاهکار سنان به شمار می‌رود. سنان پس از کسب تجربه و مطالعه بناهای بسیار، دست‌به‌کار مجموعه بزرگ سلیمانیه شد. این مسجد ثمره تجربیات او در شصت‌سالگی است و آن را اثر «دوران خلیفگی» خود نامیده است (خلیفه معماری بود که بیش از بقیه تجربه داشت).

سلطان محمد دوم حامی برجسته نویسندگان و هنرمندان ترک، ایرانی و بود و آن‌ها را در دربار خود در استانبول گرد می‌آورد. او، از قرار معلوم، بسیار دوستدار ساخت‌وساز کاخ بود؛ علاوه بر اینکه در سال ۸۵۷ ه ق. کاخی را در ادرنه پایتخت پیشین خود بر پا کرد سفارش ایجاد چندین کاخ را نیز در استانبول صادر نمود. نخستین کاخ در سال ۸۶۰ ه ق. ساخته شد که بعدها به کاخ کهن (اسکی سرای) شهرت یافت که دانشگاه استانبول و مجتمع مسجد سلیمانیه در آنجا واقع است، قرار داشت.

ساخت مهم‌ترین کاخ محمد در سال ۸۶۳ ه ق. شروع شد و در یک جای تماشایی و مشرف بر دو دریا و دو قاره قرارگرفته بود. این کاخ در آن زمان ینی سرای یا سرای جدید نامیده می‌شد و از قرن نوزدهم به توپقاپی سرای شهرت یافت و در جای آکروپولیس بیزانتوم باستان قرار داشت. تکمیل کاخ محمد ده سال طول کشید و بارها مرمت شد و الگو عوض کرد و برای انطباق با الگوهای جدید بازآفرینی شد. توپقاپی سرای آمیزه‌ای از سبک‌ها و سلایق سده‌های گوناگون است اما علایق ابتدایی مؤسس آن را می‌توان هنوز در کاخ مشاهده کرد.

توپقایی سرای مجموعه‌ای از اصطلها، آشپزخانه‌ها، تالارها، کلاه‌فرنگی‌ها و کوشک‌ها را در برداشت که با یک آرایش درهم و درون دیوارهایی مشتمل بر برج‌ها و دروازه‌ها قرارگرفته است. منطقه بزرگی از فضای پارک گونه آن درختان پرپشتی داشت و گروهی از باغبانان در زیباسازی و تهیه غذا برای سلطان و ملازمان بیشمار او همواره کار می‌کردند. این کاخ نه‌تنها اقامتگاه سلطان و خانواده او بود بلکه برای دیوانیان هم جایگاه خاصی داشت و مرکز دیوانسالاری امپراتوری محسوب می‌شد و مدارسی از برای تربیت دیوانیان در آن ایجادشده و کانونی برای تولیدات هنری بود.

مسجد اوچ شرفلی مسجدی که برای مراد دوم ساخته شد نخستین اثر مهم سبک عثمانی است. قطر گنبد آن بیش از ۲۴ متر است. این مسجد در ادرنه (آدریانوپولیس) دارای حیاط پهن غير متقارن یک وضوخانه است. چهار مناره با سبک‌های گوناگون دارد. یکی از آن‌ها بیش از ۶۷ متر ارتفاع و سه شرفه (کنگره) دارد که نامشان را به مسجد داده‌اند و دیگری دارای طرح مارپیچ است. کاشی‌های جوانب پنجره‌ها را باید از آخرین کاشی‌هایی دانست که سفالگران پناهنده تبریزی اجرا کرده‌اند.

مجتمع شهزاده محمد در استانبول را سليمان اول به‌افتخار فرزند محبوبش ساخت و تمامی کتیبه‌ها به نحوی به مرگ او اشاره دارند. این مجتمع از کارهای عمده و نخستین سنان و آخرین شکل از مساجد دارای گنبد مرکزی با چهار نیم تمام گنبد است.

مقبره با گنبد خیاره دار در بر دارنده کاشیهای زرین فام ازنیق است که رنگ‌های آبی، سبز چمنی و زرد بر آن‌ها غلبه دارد. مجتمع از یک مطبخ، رختشوی‌خانه، میهمان‌خانه برای مسافران و مدرسه‌ای در یک محوطه بزرگ با درختان بلند، تشکیل‌شده است.

مجتمع سلیمانیه در استانبول، توسط معمار سنان ساخته‌شده است او این مجتمع را در جایگاه یکی از کاخ‌های قدیمی ساخت و دربردارنده هفت مدرسه، یک بیمارستان و تیمارستان، یک حمام، دو اقامتگاه، خوابگاه، مطبخ، مقابر، حوض‌ها، زمین کشتی، مغازه‌ها، میدان و مسجدی در داخل حیاط است. در سرتاسر آن مهارت و استادی تمام به‌کاررفته است. دیوار محراب حاوی شیشه‌کاری و کاشی‌های آن از کارگاه‌های ازنیق بوده است.

در مسجد سلیمانیه استانبول، عناصر معماری اسلامی و بیزانسی ترکیب‌شده‌اند. این بنا مناره‌های بلند و باریک را در سبک کلیسای بیزانسی ایا صوفیه، با ساختمان‌هایی دارای گنبدهای بزرگ که با نیم گنبد مستحکم شده‌اند، ترکیب شده‌است. معمار مجتمع سليميه در ادرنه معمار سنان بوده و در زمان سلطان سلیم دوم (پسر سلطان سلیمان اول) ساخته‌شده است.

این بنا به شكل مربع گنبدی شده است. کاشی‌های بی‌همتای ازنیق در مخارجه و در جایگاه سلطنتی بکار رفته ولی مهارت موجود در سرتاسر آن به‌جز منبر، بی‌نظیر و استثنایی است. قطر گنبد ۳۱ متر و ارتفاع آن ۴۲ متر است. حیاط دربردارنده چهار مناره مرتفع در ترکیه، هرکدام با بیش از۷۰ متر ارتفاع، با سه شرفه است که پلکان‌هایی بدان‌ها متصل می‌شود.

مجتمع سلطان احمد در استانبول دربردارنده مقبره احمد اول، یک مدرسه، عمارت و نوانخانه آسیب‌دیده است. این مجتمع در جایگاه کاخ‌های وزارتی و بر روی طائگانهای قصر بزرگی بیزانس ساخته‌شده است. یک کوشک بازسازی‌شده، راه ورود به اقامتگاه سلطنتی را فراهم می‌سازد. معمار آن، صدفکار محمد آقا، از پلان مجتمع شهزاده محمد بهره گرفت است. مسجد آن بیش از ۲۰۰۰۰ کاشی مختلط در بردارد و کاشی‌های بالاخانه از زیباترین کاشی‌ها است. شیشه منقوش و پوسته‌های آبی آن به ایام اخیر تعلق دارد ولی گچ کاری فراوان مقرنس آن اصیل است.

مسجد سلطان احمد: (مسجد آبی) در شهر استانبول که به شهر هزار مسجد شهرت دارد، واقع‌شده است. این مسجد بین سال‌های ۱۶۰۹ و ۱۶۱۹ میلادی به‌فرمان سلطان احمد اول ساخته‌شده که به احترام وی نیز نام‌گذاری شد. این مسجد درست مقابل مسجد ایا صوفیه (کلیسای سابق حکمت مقدس مسیحیان) قرار دارد و مطابق خواسته سازندگان آن، گنبد و مناره‌های مسجد آبی خط افق بخش قدیمی شهر استانبول را تحت تسلط خود درآورده است.

این مسجد به عمد رو به روی کلیسای حکمت مقدس (مسجد ایا صوفیه کنونی) ساخته شد تا نشان دهند که عثمانی و معماری اسلامی می‌تواند با هر آنچه اسلاف مسیحی ساخته‌اند رقابت کند. این دو بنای دینی چشم‌انداز منحصربه‌فرد تاریخی و معماری را در شهر استانبول، ترکیه ایجاد کرده‌اند.

این مسجد به علت نقاشی‌های داخلی آن‌که اکثریت آن را رنگ آبی تشکیل داده در غرب به مسجد آبی شهرت یافته است. این مسجد مکعبی شکل است. قسمت بالایی ساختمان مکعبی شکل مسجد سلطان احمد گنبدها و نیمه گنبدهایی قرار دارد که گنبد مرکزی آن بالاتر از دیگر گنبدها قرارگرفته و دارای ۳۳ متر قطر و ۴۳ متر ارتفاع است. تصویر کلی این مسجد، یکی از کامل‌ترین تصویرهای بصری محسوب می‌شود که چشم بیننده را تا نقطه اوج گنبد هدایت می‌کند.

مسجد سلطان احمد تنها مسجد ترکیه است که دارای ۶ مناره است. دیوارهای زیرین مسجد سلطان احمد با بیش از ۲۰ هزار کاشی سرامیک مفروش شده و در قسمت‌های فوقانی آن از نقاشی استفاده‌شده است. بیش از ۲۰۰ شیشه منقوش با طراحی‌های پیچیده در بخش‌های بالایی مسجد مورداستفاده قرارگرفته که ورود نور طبیعی به محوطه داخلی را تسهیل کند و امروزه با کمک چلچراغ‌ها این نور دوچندان می‌شود.

ایاصوفیه

بنای «ایا صوفیه» در میدان «سلطان احمد» استانبول در ترکیه، یکی از بزرگ‌ترین اثرهای تاریخی دوران بیزانس است و در زمان کنستانتینوس اول بنا شد که به مدت ۹۱۶ سال به‌عنوان کلیسا و به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثمانی‌ها به‌عنوان مسجد فعال بود. این بنای تاریخی به دستور آتاتورک در سال ۱۹۳۵ به موزه تبدیل و در خدمت صنعت توریسم قرار گرفت.

در بنای ایاصوفیه تدبیر هوشمندانه‌ای برای هماهنگی طاق‌ها و ستون‌ها به‌کاررفته است. ۴ ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل، ۴ طاق بالا را نگاهداشته و گنبد بر روی آن‌ها آرمیده است. در ساقه گنبد، حلقه‌ای از ۴۰ پنجره نزدیک به هم قرارگرفته که نور از آن‌ها به درون می‌تابد.

ژرفای گنبد ۱۸ متر و بلندی گنبد ۵۶ متر از سطح زمین است و قطر آن ۳۳ متر است که پشت‌بند آن دونیم گنبد است؛ که خود در هر پهلو بر یک تورفتگی ستون‌دار کوچک قرار دارند. در طرفین فضای بسیار بزرگ مرکزی، با گنبدی به بلندی ۵۶ متر از کف دوطبقه، راه جانبی قرار دارد که بار گنبد را منتقل می‌کند به قوس‌های عظیمی که سینه سردرهایی پر پنجره را در برگرفته است. ردیف دیگری از پنجره در پائین و دورتادور گنبد قرار دارد. این بنا کلاً از آجر ساخته‌شده و با مرمر پوشانده شده است.

دیوارهای آن با معرق‌های از سنگ‌های قیمتی تزیین یافته است. ستون‌های مرمرین این بنا از معبد آرتمیس و نیز از نقاط مختلف دنیا به آنجا آورده شده است. در حیاط داخلی، فواره‌هایی برای وضو قرار دارد. در زوایای جنوبی مسجد به‌جای گلدسته‌ای از جنس سنگ، گلدسته‌ای آخرین بنا گردیده است. «ایاصوفیه» پس از فتح استانبول این کلیسا در سال ۱۴۵۳میلادی به تصرف ترکان عثمانی در آمد.

سلطان محمد در همان روز فتح استانبول، فرمان تبدیل این کلیسا به مسجد را صادر کرد. ازاین‌رو، آثار مسیحیت آن را محو کردند و آن را به‌صورت مسجد درآوردند. سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپاداشتن مراسم نماز جمعه در ایاصوفیه، به امامت آق شمس الدين خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانی خوانده شد. در وقف نامه‌های فاتح،که نسخه‌های آن تا امروز باقی‌مانده، نام این بنا «الجامع الكبير العتيق» نیز آمده است.

به دستور سلطان، یک گلدسته چوبی در قسمت جنوبی نیم گنبد غربی و نیز یک محراب در این مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونی، به علت نامناسب بودن نقاشی‌ها و تزئینات داخل ایاصوفیه، روی آن‌ها را با گچ پوشاندند. این بنای تاریخی، به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثمانی‌ها، به‌عنوان مسجد و دارای نمادهای اسلامی فعال بود.

در زمان سلطان بایزید دوم، دومین مناره آجری بر آن ساخته شد و گنبد بزرگی نیز بر فراز آن نصب گردید. سلطان سلیم دوم یکی از پادشاهان عثمانی است که توجه و علاقه بسیاری به این مسجد از خود نشان داد در آغاز سلطنت او، بنای مسجد درنتیجه عدم توجه به آن، وضع نیمه مخروبه‌ای پیداکرده بود. وی به معمار سنان دستور داد تا خرابی‌ها را تعمیر کند. خانه‌هایی که بنای ایاصوفیه را در محاصره خود گرفته بودند، تخریب گردید و دیوارها با تعبیه پایه‌ها و شمع‌ها محکم شد و یک مناره آجری جای مناره چوبی آن را گرفت.

در اوایل سلطنت سلطان مراد سوم، کار تعمیرات و بازسازی این مسجد به پایان رسید. این پادشاه تغییراتی در داخل مسجد ایجاد کرد و به تزئینات داخلی آن افزود. در زمان سلطان مراد چهارم، آیاتی از قرآن کریم به خط مصطفی چلبی زینت‌بخش دیوارهای مسجد ایاصوفیه شد.

نکته جالب‌توجه اینکه در طول دوران حاکمیت عثمانی‌ها، همه تعمیرات و نمادها منطبق بافرهنگ اسلامی گردید، و اساساً هویت مسیحی این بنای تاریخی پس از فتح عثمانی‌ها، به هویت اسلامی تغییر یافت.

برای اطلاعات بیشتر دربارۀ معماری عثمانی اینجا کلیک کنید.

منابع:

دانشنامه جهان اسلام، جواد شکاری نیری

هنر و معماری اسلامی(2)، شیلا بلر و جاناتان بلوم

سیر تطور تمدنی و معماری مسجد ایاصوفیه، محمد فولادی و فاطمه السادات حسینی

بررسی تطبیقی کالبدی مسجد سپهسالار (مطهری) و مسجد عثمانی(مسجد سلطان احمد و مسجد ایاصوفقه)، ناصر قنبری، محمدرضا بمانیان، الهه گودرزی

برای خرید فایل PDF این مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید